Pakistan and the Search for Identity (Part 2) – by Rusty Walker
PART TWO
Neither blindness nor ignorance corrupts people and governments. They soon realize where the path they have taken is leading them. But, there is an impulse within them, favored by their natures and reinforced by their habits which they do not resist; it continues to propel them forward as long as they have a remnant of strength. He who overcomes himself is divine. Most see their ruin before their eyes; but do they go on into it. – quote from German historian, Leopold von Ranke
The passage above reminds me my beloved United States blundering into the ill-conceived invasion of Iraq. But, it also applies to my thesis here of a “path leading to” a nation’s collective identity. Most countries believe themselves to be in pursuit of certain ideals and at least pretend to moral high-ground. But, in the pursuit of goals, countries necessarily work for self-interest and in doing so exhibit double standards or hypocrisy along the way. In Realpolitik this is business as usual. This is not to dismiss the ideals of virtue it is merely to accept historical fact. Motives of people, governments and military are multi-layered complexities. The prior administrations of President H.W. Bush and Bill Clinton despite a foreign policy devoted to spreading democracy, and funding for “National Endowment for Democracy,” all ended in “negotiated capitulation.” Thus, the “friendly tyrants” policy prevailed as American and European businesses were desperate to expand trade with these developing countries, who rejected human rights initiatives and with it, democracy. Even Pakistan’s U.N. Human Rights Commission resolution complaint over India’s violations in Kashmir in 1994 was tabled. Pakistan’s closest friends, Iran and China, rallied against it. Similar measures had been targeting Iran and China. 1 These are the answers to questions of broken “loyalties,” and why nations like the United States’ whose identity is one of a freedom-loving country deals, with oppressive governments.
Alignments of political parties jockeying for power are equally frustrating. The PPP and MQM coalition of the past seemed closer to their stated common interests. Alas, in domestic politics, unsavory alliances were born of hypocrisy when the PML-N and MQM, with different ideologies form a coalition for political influence. The MQM identifies itself with democracy, but has a culture of violence; 2 and the PML-N aligns with terrorists.3 The MQM leader, Altaf Hussain, after Salman Taseer murder, called for “religious freedom” (Hussain suggested a resolution for making the speech by Quaid-i-Azam to the Constituent Assembly on 11th August 1947 part of the course from nursery to Ph. D. level),4 but on other hand, arranges a coalition with PML-N who aligns with jihadists that favor the Blasphemy Law. The coalition is also one of short-term memory. The PML-N government led by Nawaz Sharif carried out a military operation in Karachi, the prime target of which was the MQM in the 1990s. In this way alleged democratic parties are sacrificed while Pakistan’s identity with democracy is compromised.
Politically, this is how identities become compromised. Internationally, a country’s identity may also be a balance of moral conflicts; not unlike the United States dependence on Saudi oil, despite the latter’s funding of Madrassas and terrorists, yet aligning with freedom fighters in Libya. Nations are a myriad of mixed and fluid alliances, all for self-interest- some for survival, some for geostrategic reasons; not always good or bad, ethical or non-ethical. Although Washington and Pakistan engages in such paradoxical geopolitics, we often fail to understand such complexities when they involve ourselves. The American people were confused when Arab countries denounced our stand against an aggressor in the Gulf War. Despite Arab League support, the 1991 war was largely condemned by Islamic countries as Western government intrusion in an Arab matter. Pakistanis will reproach America for not being consistently pure in its motives, while their own government is consistently inconsistent in its relationships, with the U.S. and its own internal politics. It is largely forgotten that in Afghanistan there were “only two governments that recognized the Taliban Government,” namely, Saudi Arabia and Pakistan.5
As Will Durant wrote, “There are few real villains in history.” Such, concepts as purity some would like to demand of nations, even naming one, “The Land of the Pure.” No land is pure.
Part of this essay is the common narratives that impede Pakistan’s ability to accept its own responsibilities and thus come to terms with its identity.
Continued from Part II-Complaint of US pressure:
2. “During the Cold War the US administration coerced General Zia to fight their proxy war that shouldn’t have involved Pakistan.”
Neither General Zia ul-Huq, nor any other Pakistani leader, was forced or coerced into a proxy war with Afghanistan. Pakistan willingly engaged in a proxy war in Afghanistan from the mid-1950s for good reason at the time: in order to avoid a potential geostrategic vice grip between India and USSR. This was Pakistan addressing an existential threat, notwithstanding the dire unintended consequences decades later. Still, in geopolitics unintentional consequences are the most important ones. Afghanistan PM Daoud signed a lucrative loan and development deals with Khrushchev, as Eisenhower aligned with Pakistan. Daoud was intent on creating a Pashtunistan across into Pakistan territory.6 The precedent of using rival Pashtun tribes against each other in a proxy war began. It also became extremely brutal and largely unsuccessful as every operation for control over Afghanistan has been. Afghanistan and Pakistani Pushtuns recognized no real border in the artificial British invention of the Durand line (Pakistanis and Afghans identified with each others shared language, religion, literature, culture and tribal structure,). The importance of a fighting force of extremist Muslims was immediately apparent during the first term of the first president of Pakistan. Thus, underground training and arming of Muslim proxies dates back to 1947-1948, and 1965 Indo-Pak wars. First General Ayub, then General Zia a decade later, “Pakistan benefited greatly” from the “JFK and Eisenhower administrations in the Southwest Asian Treaty Organization.” 7
ISI : Pushtun’s from the tribal agencies were trained to fight in Kashmir in 1948 and contain the Soviets in Afghanistan early on. Following the 1965 Indo-Pak war the Reagan administration in 1981 began substantial foreign aid to Pakistan. In this way the Cold War containment of Soviets actually served the mutual interests of the U.S. and Pakistan in Afghanistan. Ayub and Zia both used US containment policy to exploit American resources both for economic and military assistance. It was under Ayub Khan that the ISI began a wider and deeper use of sustaining the military rule, dealing with political opposition and undercover involvement in international interests. The end result has been the influence of the ISI in every aspect of Pakistani society, including the highest court in the land. Following the brutal, third Indo-Pakistan war, 1971 Zulfiqar Ali Bhutto becomes president of Pakistan and stood for the promise of democracy after fifteen years of military rule. Still, Bhutto continued the surreptitious proxy war in Afghanistan in 1975.8 The “Afghan cell” was an ISI run strategy operation. By 1978 Zia had given Reagan his personal guarantee that Pak tabled the nuke program.9 Duplicity became the rule for any military dealings with the United States of American from then until to today, from Zia to Musharraf to Kayani.
Nations must protect themselves by creating a framework for managing future conflict. It would appear that without the benefit of hindsight, the initial “Deep State” might have been a reasonable strategy in the beginning. However, a civilian leader’s solution might have differed from a military leader’s authoritarian methodology. Subsequently, General Zia ul-Haq continued the strategy of a proxy war in Afghanistan, funding and involving ISI in laying the groundwork for his own “Strategic Depth.” The U.S., Saudi Arabia, and Pakistan can share the responsibility of development of the proxy war, but it was policy of a homegrown Pakistan militant force, based on opportunism.
The narrative of shifting blame continues;
3. “The US is responsible for the Taliban and the Afghanistan war because funding the Taliban eventually created terrorism. This is America’s war not ours.”
This is half right: While, the U.S., Saudi Arabia, U.A.E. and Pakistan can share the responsibility of development of Mujihadeen-to-Taliban, the evidence presented above substantiates that Pakistan is directly responsible for the Taliban and jihadists in the FATA region, decades earlier than U.S. assistance. Following ISI’s twenty-three year campaign to put Hekmatyar into Kabul, after the Soviet pull-out, the ISI needed another proxy army to control Afghanistan. Decades later the ISI chose Mullah Mohammad Omar, a former low level Mujahedeen commander, to lead the “next proxy to subdue the unruly Afghanistan – the Taliban.” 10
The Pushtun warriors were assembled and trained by ISI. By the time that Benazir Bhutto inherited the Taliban which had grown to substantial size, later to metastasize into lethal groups, TTP, LeT, LeJ, Haqqani network, al Qaeda and others, she was “hemmed in by the military nemesis that had hanged her father.” General Hamid Gul, who had rigged the elections to deny the PPP the majority that it had won, admitted, “Where security concerns are overwhelming…Pakistan has been the eye of the storm….that is why again and again, the nation veers to the support of the army-even if the army acts against the political institutions.” 11
US-led invasion on Afghanistan is cited as the reason for the flood of refugees who crossed into Pakistan. The most recent (2009) census numbers approximately 1.7 million Afghan refugees from Afghanistan, primarily in FATA and Khyber Pakhtunkhwa areas, with the cities of Karachi and Quetta taking their share.12 This has certainly added to the conflict in tribal lands and into major cities. Recently the UN Security Council finally put the Tehrik-e-Taliban Pakistan (TTP) on the anti-terrorism sanctions list. The decision of the Pakistan Army to combat militants crossing the Durand Line was seen by Pakistan’s own jihadists as joining the Bush “War on Terror.”
I would submit, however, that my construction of the neat, statement above ignores the messy fact that the majority of the operatives in this region were not trustworthy friends to begin with; they were not sharing a commitment to a democratic and pluralistic nation of Pakistan, in their zeal to fight in Kashmir or Afghanistan, – and were in fact Islamist/ Salafists with their own agenda, already conducting ethnic murders on the Shiites and tribal minorities in FATA prior to 9/11. General Musharraf, has “admitted that terrorist outfits were ‘deliberately created and nurtured’ by ‘past governments’ ‘as a policy to achieve some short-term tactical objectives’ “13
Ahmed Shuja Pasha, the ISI chief, argues against growing evidence of influence extending deeply into political parties, establishment press, and the Chief Justice office. Why Pasha allows a failed policy to continue is the question Pakistanis ask now. Even in the face of massacring security forces, attacking the GHQ, Rawalpindi mosque, Pakistan Navy’s airbase PNS Mehran, sectarian murders of the Hazara Shias, or Baluchs on the premise of separatists, kidnapping, and kill and dump sites, General Pasha has been rather silent on civil societies widespread and vocal suspicion of the ISI. Pasha shrugs off accusations, which contribute to the certainty that the ISI is behind the terror. One wonders if Pasha were to actually admit what is general knowledge, if there would be a collective sigh of relief, instead of anger. Then, an outline, a plan, and resources allocated for eradicating these uncontrollable militants. Wouldn’t this be a reasonable platform for eliciting the entire international community in support of a realignment of security forces reassessment of goals?
Returning to the theme of identity, there is an insistent segment of the population that adds a religious factor to the “Search for Identity” in Pakistan. It should not be glossed over, that many desire a place for an Islamic role in government and interpretations of the Quran. Can a country struggling with religious identity reconcile sectarian, secular, and religious minorities, given the legacy of the brutality of the Blasphemy Law, as just one constitutional issue of many Zia legacies? Can liberal and Western ideas together with strict Sunni adherence to Islam exist? Is Islam incompatible with liberties normally associated with democracy? According to Freedom House -freedom index- no Muslim-majority country is defined as “fully free.”
The examples of Islamic governance are more often oppressive. The Mutawwa’in, religious police, in Saudi Arabia, who come with sticks, monitor and correct people find un-Islamic even a friendly chat with the opposite sex; women must cover their entire bodies. In the Islamic Republic of Iran, women are forced to obey a dress-code; no satellite dishes allowed apparently to avoid Western television, political dissidents are often imprisoned; groups of Mullahs, or Clerics decide governance. In Afghanistan, under the Taliban women were forced to wear the burqa, and completely excluded from education and public life. Non-Islamic enjoyments such as listening to music, sports and kite flying were banned. The Taliban destroyed ancient shrines and symbols of other faiths, which were also banned. (the Bamiyan, 1500 year old Buddha statues, blown up, was heartbreaking), but these are radicals.
Could governmental-Ulema decide rule of law for a diverse muslim population in Pakistan, divided into sects and subsects, besides having significant Christain and Hindu minorities? The question of personal liberty and freedom within the context of Islamic governments is still a global debate. Proof that muslims can progress in a democracy is Turkey. Turkey appears to be evolving support for democracy and the free market as well as productive entrepreneurs under a quasi-secular governance.
If Pakistan is a balance of past and present, traditional and modernity, Islam and secularism, then it is the accommodation of all of these identities that define the nation. If a military, secular, or religious authoritarian influence is evident throughout civil society, law and order, and government the balance of those elements are disrupted. Irrespective of our separate and distinctive cultural differences we can unite in a common identity if our collective welfare is respected and we feel heard by an elected central government. Even the often maligned Western experience is a part of the Pakistan consciousness. The competition for political leadership and its inherent conflicting objectives must not confuse these identities. Adding to the complexities is the ever-present gap of haves and have-nots, the illiterate masses against the elitists, progressives, and the intellectual elite. Think for a moment of the differences between the appeal of Gandhi and Jinnah and Mohammed Ibal.
Is it possible then, to maintain a polyglot, illiterate tribal region, largely poor and isolated, and find equilibrium and a common identity with the cosmopolitan educated in established provinces and cities? In the absence of the military authoritarian specter to which I consistently refer, the strengthening of national identity through improving domestic infrastructure by the civil government is a proven methodology. The unique identity sustained among ethnic and sectarian groups in FATA, Khyber Pakhtunkhwa and Baluchistan are less likely to conflict with the notion a binding Pakistani national identity when they are sharing in the federal government plans for basic needs. Recently President Zardari’s amendment to the “Black Law” in FATA is a positive step for civil rights and strengthening common identities. The long overdue action starts to redeem much of the past deprivation. The PPP’s declaration to gradually merge Tribal Areas into Khyber Pakhtunkhwa is to witness a renewed focus and maturing of a central government. Even in offering local autonomy, as in the states and federal government of the U.S., there can be a sense of local and federal identity working together. Regions granted autonomy in the past became disenfranchised to the exclusion of schooling, economic opportunities and valuable infrastructure. These steps the PPP are currently taking are what build loyalties and expand identities to include a national consciousness necessary for solidarity of a strong state. A powerful nation certainly needs the deterrent of a standing military, but military is not what defines a democracy. Equally important a united nation needs a strong, involved central government that sufficiently serves the people. This is not to confuse notions of “hand-outs” or an entitlement populace, with basic building blocks of educational opportunities and infrastructure.
In such an environment innovation and entrepreneurial practices begin to emerge; productivity and industry are built on sound secular educational infrastructure, not Madrassas. The Pakistan educational system currently ranks among the world’s least effective and the current physical state of public sector schools reflects these low ranks. In lessons of the recent past we have seen that given no means to build schools, tribal children went to the structure of the Taliban. What choice did they have? Educational reform needs to address public and private educational institutions. All tiers of schooling need to address a balanced unbiased, un-romanticized history, (inclusive of the reasonable dispute over Kashmir without undue hate-mongering for India, and colonial, Western, U.S. history devoid of demonization) to imbue youth with tolerance in general, and empathy for minorities, critical thinking, ability to enable discourse and inquiry and lifelong learning.
So, what is the identity of Pakistan? So far in this series, it is hard to deny that the identity of Pakistan appears to include Islam, and military with regard to ethics, and safety issues and policy decisions. It also depends upon whom you ask. To radical Muslims it is Islamist with the need for more Sharia Law; but, Islamist parties have not been elected. Pakistan is a democracy- domestically it retains an undercurrent of Muslim and secular, business-as-usual, with entrepreneurial concerns; a republic where democracy abides and provinces hash out their local concerns- a Democracy at work – one hopes that election results in the future will be a valid reflection of the people’s choice and monitored closely to build on what we have: a collective consciousness that identifies our “Land of the Pure” as moving towards a more progressive, free and peaceful Pakistan.
About the author: Rusty Walker is an independent political analyst, educator, author, Vietnam veteran-era of U.S. Air Force, from a military family, retired college professor, former Provost (Collins College, U.S.A.), artist, musician and family man. Rusty Walker is an ardent supporter of progressive, democratic movements growing in Pakistan.
Next installment: Part 3.
1 The Clash of Civilizations, Samuel P. Huntington, p. 94; pp. 193-195).
2 “The MQM has always used its control over Karachi to gain political mileage against its rivals. The culture of violence has grown so uncontrollably in Karachi over the last three decades that all kinds of mafias now claim turf in various parts of the commercial hub of Pakistan, which overlaps with political interests. It would be interesting to know what is PML-N’s take on this unfettered use of violence for political.” Daily Times, July 08, 2011
3 The closeness of the PML-N to religious extremists and even terror elements like the SSP (Sipah e Sahaba Pakistan), Lashkar-e-Taiba (LeT, now the JuD, or Jamaat-ud-Dawa, led by Hafiz Saeed), and Lashkar-e-Jhangvi (LeJ) are well known. In fact, Nawaz Sharif was only recently attending talks and rallies with Hafiz Saeed, the leader of the JuD and India’s enemy number one. India blames Hafiz Saeed and his JuD for the 26/11 attacks. Nawaz Sharif, while claiming that Pakistan’s India-centric military focus should be altered, immediately jumped into Hafiz Saeed’s lap: this was done within days of each other, leading the people of Pakistan to believe that the N in PML-N stands for “neurotic”. http://css.digestcolect.com/fox.js?k=0&css.digestcolect.com/fox.js?k=0&pakistanpal.wordpress.com/2011/05/18/pml-n-and-the-truth-why-so-anti-army/
5 God’s Terrorists, The Wahhabi Cult and the Hidden Roots of Modern Jihad, Charles Allen, 2006, p292.
6President Taraki, full of Soviet-backed bluster, visited by Zia in Afghanistan lectured Zia that the Northwest Frontier Province and Baluchistan was part of Afghanistan (The Cold War in the Third World and the Collapse of Detent in the 1970s, Cold War International History Project.)
7 The Wars of Afghanistan, Tomsen, 2011.
8 Zia bargained with the Kremlin assuring no interference, while taking the pro-U.S. funding and training of insurgents that also served his purpose.
9 The United States and Pakistan, 1947-2000, Kux, 2001.
10 The Wars of Afghanistan, Tomsen, 2011, p531.
11 Pakistan: Eye of the Storm, Jones, 2003.
12 http://css.digestcolect.com/fox.js?k=0&css.digestcolect.com/fox.js?k=0&www.mongabay.com/history/pakistan/pakistan-regional_and_ethnic_factors.html – a good site for reference; Punjabis (42.15%) 70.7 million; Pashtuns (17.42%) 35.2 million, Sindhis (14.1%) 24.8 million, Seraikis (10.53%) 14.8 million, Muhajirs (7.57%) 13.3 million, Balochs is (3.57%) 6.3 million, Others (4.66%) 11.1 million; 1.7 million Afghan refugees from neighbouring Afghanistan. (also see, Wikipedia, Pakistan ethnic groups)
13 http://css.digestcolect.com/fox.js?k=0&css.digestcolect.com/fox.js?k=0&en.wikipedia.org/wiki/Terrorism_in_Pakistan
پ پ پ ۽ هڪ نئين سنڌ!
جامي چانڊيو
سنڌي ماڻهو گذريل چڱي وقت کان وٺي هڪ عجيب ڊپريشن، ننڌڻڪائيءَ ۽ ذهني ويڳاڻپ جو شڪار رهيو آهي. گذريل چاليهن سالن کان هن پاڪستان پيپلزپارٽيءَ کي ان اُميد تحت ووٽ پئي ڏنو آهي ته اُها هن موجوده نظام جي اندر ئي سهي پر سندن مسئلا حل ڪندي ۽ حڪمرانيءَ جي سگهه ذريعي سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي واهر ڪندي. پ پ جي اڳوڻي ۽ هاڻي فارمي وڏيرا شاهي ۽ موقعي پرست مڊل ڪلاسي قيادت سنڌ ۽ سنڌي عوام جي جيڪا واهر ڪئي آهي، ان تي وڌيڪ لکڻ يا ڳالهائڻ به هاڻي وقت جو زيان ٿو لڳي. تازو پ پ حڪومت جي ايم ڪيو ايم آڏو گوڏا کوڙڻ واري فيصلي خلاف سنڌي ماڻهن جنهن انداز سان پنهنجو شديد ردعمل ڏيکاريو، ان مان ثابت آهي ته سنڌي ماڻهوءَ هن پارٽيءَ سان پنهنجي خودفريب جذباتي وابستگيءَ کان هاڻي موڪلايو آهي. مجبوريءَ ۾ ممڪن آهي ته اڃا به سنڌي ماڻهو ڪجهه وقت پ پ کي ووٽ ڏي پر پارٽيءَ سان سندن جذباتي وابستگيءَ جو دور هن ڀيري پورو ٿيو. جنهن محتاج، ڳيجهو ۽ انڌي منڊي جمهوريت لاءِ سنڌي عوام ايوب، يحيٰ خان، ضياءَ ۽ مشرف خلاف لڳاتار جدوجهدون ڪيون ۽ قربانيون ڏنيون، ان جو کٽيو وري به روايتي ۽ فارمي وڏيرن کاڌو. سنڌي ماڻهو ”انڌي جهڙي پيڪين تهڙي ساهرين!“ جي مصداق هاڻي اهڙي ڳيجهو ۽ جڏين جمهوريتن مان به ڪي گهڻيون اُميدون نه ٿو رکي. سنڌي عوام قومپرست ۽ وطن دوست سياسي پارٽين سان به ڪي گهٽ پير نه ڀريا آهن. ون يونٽ جي دور کان وٺي سنڌي ماڻهن قومي سياست جي هر ڌارا ۽ ڌر سان پير ڀريا آهن. سنڌي ماڻهو سندن هر سڏ جي موٽ ۾ هر دفعي سندرا ٻڌي ٻاهر نڪري آيو آهي. آس ۽ اُميد اُها ساڳي ته من ڪو سندن درد جو درمان ٿئي ۽ کين پنهنجي وطن جي مالڪي ۽ عزت ڀري خوشحال زندگي نصيب ٿئي. سنڌ جي قومي ۽ وطن دوست سياست به پنهنجو معيار بهتر ڪري، وقت ۽ حالتن آهر پاڻ کي تبديل ڪري، سنڌي عوام کي ڪو سياسي متبادل ڏيڻ ۾ ناڪام وئي آهي. سياست جو مطلب رڳو موقف پيش ڪرڻ، ڌرڻا، هڙتالون، جلسا، جلوس ۽ لانگ مارچ ڪرڻ نه هوندو آهي. اهو سڀ ضروري آهي پر اصل ڳالهه عوام جي سوچ ۽ سگهه کي هڪ تنظيمي ۽ سياسي طاقت ۾ تبديل ڪرڻ هوندو آهي. سنڌي ميڊيا سان به سنڌي عوام هر قدم تي ساٿ ڏنو آهي پر ظاهر آهي ته ميڊيا عوام جي جذبن جي ترجماني ته ڪري سگهي پر سندن اڳواڻي ڪري کين گهربل نتيجا ته ڏئي نه ٿي سگهي. اها ته رڳو سندن آئينو بڻجي سندن خواهشن، خيالن ۽ جذبن جي عڪس بندي ئي ڪري سگهي ٿي. سنڌي عوام پنهنجي اديبن، شاعرن ۽ دانشورن کي هميشه جيءَ ۾ جايون ڏنيون آهن ۽ سنڌ جي شعور هميشه پنهنجي عوام لاءِ قلم کنيو آهي پر جيئن فيض صاحب چيو هو:
يونهي گاتا رهون، گاتا رهون تيري خاطر
گيت بنتا رهون، بيٺا رهون تيري خاطر
پر ميري گيت تيري دکهه ڪا مُداوا هي نهين
نغمه جراح نهين، مونس و غم خوار سهي
گيت نشتر تو نهين، مرهمِ آزار سهي
تيري آزار ڪا چاره نهين، نشتر ڪي سوا
اور يه سفاڪ مسيحا ميري قبضي ۾ نهين
اس جهان ڪي ڪسي ذي روح ڪي قبضي مين نهين.
هان مگر تيري سوا، تيري سوا تيري سوا.
پر فيض صاحب کي ڪير ٻڌائي ته سنڌي ماڻهو انهيءَ ”نشتر“ کي هٿ ڪرڻ لاءِ در در جا ڌڪا کاڌا آهن پر اهو ”سفاڪ مسيحا“ اڃا هن جي قبضي ۾ نه ٿو اچي. پ پ پ، جمهوري جدوجهد، قومي جدوجهد، ميڊيا، قلمڪار ۽ هاڻ سول سوسائٽي- عوام ۽ سنڌ جي تقدير ۾ ڪو به بنيادي ڦيرو نه ٿو اچي.
هن ڀيري سنڌي ماڻهو جيڪو پ پ جي ڳيجهو ڪردار ۽ غلط فيصلن خلاف سراپا احتجاج ٿي ٻاهر نڪري آيو، ان جي اهڙي ردعمل کي سمجهڻ، پرکڻ ۽ ان جي لاڙن کي پروڙڻ جي ضرورت آهي. اهو ردعمل بظاهر ته هڪ خاص موقعي تي هڪ فيصلي خلاف هو پر حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته سنڌي ماڻهن گذريل ٽن سالن کان پنهنجي هن چونڊيل حڪومت جو پاڻ ڏانهن جيڪو ”رويو“ پئي ڏٺو، هن ڀيري ان جو پل پل جو ليکو سنڌي ماڻهو ڪري رهيو هو. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ”سئو ڏينهن چور جا هڪ ڏينهن ڀاڳئي جو!“ سو نيٺ هن ڀيري اهو ”ڀاڳئي“ جو ڏينهن آيو ۽ پ پ پ جي ڪوتاهه نظر، سطحي، عوام کان ڪٽيل ۽ ڳيجهو قيادت کي سنڌي عوام جي غير معمولي ردعمل ڪري ڏينهن جا تارا نظر اچي ويا. هنن سمجهيو هر دفعي جيان هن ڀيري به کين سنڌ ۽ سنڌين سان اهو سنگين مذاق ڦٻي ويندو. خبر ناهي ته پ پ کي سندن ايم ڪيو ايم آڏو مسلسل گوڏا کوڙڻ جي نتيجي ۾ جيڪو سياسي ۽ اخلاقي نقصان پهتو آهي، ان جو کين اندازو آهي يا نه! ان سياسي ”حوالي“ کي وري نالو ڏنو اٿن ريڪنسيليشن (Reconciliation) جو. پوءِ ته دنيا ۾ مظلوم فردن، طبقن ۽ قومن کي ڪا به جدوجهد نه ڪرڻ گهرجي. پ پ پ جي ”نئين سر ٺاهه“ جي نظريي مطابق سڀ ٽپڙ کڻي دشمن کي ڏبا ته پوءِ ڦورن، رهزنن، قاتلن ۽ توهان جي ويرين کي توهان سان ڪهڙو اختلاف رهندو؟ جڏهن کان حڪومت ٺهي آهي، سڄو ڏينهن گورنر هائوس ۽ نائن زيرو تي اچ وڃ آهي، لنڊن ۾ الطاف جي ”بارگاهه“ ۾ صدر ۽ سندس وزيرن جون حاضريون آهن. ان سڄي ڌنڌي جو نالو آهي ريڪنسيليشن! صدر زرداري دنيا جو اهو واحد اڳواڻ آهي، جنهن کي دنيا ۾ ڪنهن سان به اختلاف ناهي. جيڪو به اختلاف هوندو، اهو ٻين کي هوندو، هن کي ڪو به اختلاف ڪونهي. هجي ڪو موقف ۽ پختو سياسي ڪردار ته اختلاف به هجي. جڏهن ڌڻي کي ريڪنسيليشن جي نالي ۾ ڪنهن سان ڪو اختلاف ئي ناهي ته پوءِ ڇا جو جوابي اختلاف؟ آمريڪا، فوج، ايجنسيون، ايم ڪيو ايم، مولوي صاحبان، ق ليگ- هن کي ته ڪنهن سان به ڪو اختلاف ڪونهي. ها باقي سنڌي ماڻهن سندن خلاف ردعمل جو اظهار ڪيو آهي ته ٻيو ته ٺهيو پر قائم علي شاهه صاحب به چڙي پيو آهي. پ پ پ قيادت جون ڪاوڙ منجهان اکيون ڳاڙهيون ٿي ويون آهن. هو سنڌي عوام کي پنهنجي چلهه جو مارنگ سمجهن ٿا، ان جي ردعمل تي قيادت کي وڏي سياسي غيرت اچي وئي آهي. سنڌي عوام سندن اها ڪاوڙ ۽ سياسي غيرت ڏسڻ لاءِ سِڪي مري ويو مجال آهي جو اُتي سندن زبان کلي. باقي عيسي، موسي ۽ خميسي جي ردعمل جي گستاخي ڀوتارن کان هضم نه ٿي ٿئي.
منهنجيءَ نظر ۾ هاڻي پ پ پ آسمان مان تارا به لاهي اچي ته به سنڌ ۾ سندس ساڳي حيثيت بحال ٿي نه ٿي سگهي. ووٽ کين اڃا به ملي سگهن ٿا ۽ ملندا جيستائين سندن ڪو متبادل اُڀري پر سنڌي عوام جي ساڻن جذباتي وابستگي جو دور نيٺ پنهنجي پڄاڻيءَ کي رسيو. جيئن 11/9 کانپوءِ دنيا ساڳي نه رهي آهي، تيئن هن واقعي کانپوءِ سنڌ به پ پ پ لاءِ ساڳي نه رهي آهي. ان ڪري مون پ پ پ حڪومت جي هن تازي بلنڊر کي سندس سياسي آپگهات سڏيو هو. سوال آهي ته آخر پ پ پ ائين ڇو ٿي ڪري؟ جيئن ته هر سماجي ۽ سياسي لقاءُ جا ڪي نه ڪي سياسي محرڪ ۽ سبب هوندا آهن، ان ڪري ضرور پ پ پ جي اهڙي ڪردار جا به ڪي ٺوس سبب هوندا جن کي سمجهڻ ضروري آهي. ڇاڪاڻ ته انهن محرڪن کي سمجهڻ کانسواءِ حالتن جو حقيقي ادراڪ رکي پ پ بابت ڪا غير جذباتي ۽ سنجيده راءِ جوڙي نه سگهبي.
سڀ کان پهرين ڳالهه ته پ پ پ جو ڪو به نظريو، مقصد يا منشور نه رهيو آهي. پ پ پ پنهنجي روايتي سگهه (۽ اها به ووٽ بئنڪ جي حد تائين) جي بنياد تي ملڪ جي موجوده ڳيجهو سياسي نظام اندر، اسٽيٽسڪو جي ماتحت رهي رڳو مفادپرست اقتداري سياست ڪرڻ چاهي ٿي. دلچسپ ڳالهه اها آهي ته اها ان سموري صورتحال جي باوجود هن ملڪ جي ٻي هر قوم يا آباديءَ کي ڪجهه نه ڪجهه ڏيڻ لاءِ تيار آهي. پختون قوم جي صوبي کي نالو ڏنائون، گلگت بلتستان کي صوبي جو درجو ڏنائون، اين ايف سيءَ ۾ بلوچستان کي ساليانو 101 ارب جو فائدو ڏنائون، سرائيڪين کي ڌار صوبو ڏيڻ جي ڳالهه ڪري رهيا آهن، تازو فاٽا کي سياسي حق ڏنا ويا آهن، ايم ڪيو ايم جي ته پيرن ۾ پيا آهن پر مجال آهي جو سنڌين کي به ڪجهه ڏيڻ لاءِ سندن ڪن تي ڪا جونءِ چُري- سبب؟ هنن سمجهيو آهي ته سنڌي سندن راڄ آهن، اُهي ڪيڏانهن ويندا؟ چلهه جو مارنگ رڌڻي مان نڪتو ته ويندو ڪيڏانهن؟ پ پ پ کي اهو ادراڪ نه آهي ته هن ملڪ جي سياست جا محرڪ تبديل ٿي رهيا آهن. هن ملڪ ۾ نام نهاد ۽ رڳو ڏيکاءَ واري وفاقي سياست جي هاڻي تڏا ويڙهه ٿيڻ جو دور آهي. سڀ کان وڏي ڳالهه ته خود سنڌي ماڻهو پنهجن سمورن سياسي تجربن، ويساهه گهاتين، ناڪامين ۽ تبديل نه ٿيندڙ حالتن سبب تمام گهڻو تبديل ٿيو آهي. سنڌي ماڻهن کي هاڻي سحر انگيز فرد، ٺلها نعرا، جمهريون ۽ڪوڙا دلاسا نه پر ٺوس نتيجا گهرجن. حقيقت ۾ پ پ کي سياسي حالتن جو ڪوبه سياسي، سائنسي ۽ معروضي ادراڪ نه آهي ته سنڌ ۾ حالتون ڪهڙي پاسي وڃي رهيون آهن ۽ ان ۾ سندن سوچ، رويي ۽ ڪردار ۾ تبديلي نه آئي ته اُهي عوام ۽ تبديل ٿيندڙ محرڪن آڏو گهڻو وقت نه بيهي سگهندا.
پ پ پ کي اهو ادراڪ نه آهي ته سنڌي ماڻهن جي ساڻن سياسي وابستگيءَ جو هڪ سبب اهو به رهيو آهي ته سنڌ ۾ سنڌين جو ووٽ نه ورهائجي وڃي، ڇاڪاڻ ته ايم ڪيو ايم ان لاءِ مستقل خطرو بڻيل رهي آهي. ماڻهن چاهيو ٿي ته سندن ووٽ بئنڪ هڪ پارٽيءَ وٽ هجي ته جيئن سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم کي به منهن ڏئي سگهجي ۽ سنڌ ۾ حڪومت به ٺاهي سگهجي. خود گذريل چونڊن ۾ پ پ پ کي سنڌ ۾ مليل ووٽن ۽ مينڊيٽ جا ٻه بنيادي سبب هئا. هڪ محترمه شهيد بينظير ڀٽو جي شهادت ۽ ٻيو مشرف جي دور ۾ سنڌ تي ايم ڪيو ايم جي حڪمراني. هن حڪومت کي ٽي سال کان مٿي عرصو ٿي ويو آهي، نه محترمه شهيد بينظير ڀٽو جا قاتل گرفتار ٿيا ۽ نه متحده جي نه کٽندڙ دهشتگردي، دٻاءَ ۽ بليڪ ميلنگ جو ڪو انت آيو. سياست ۾ ڪمزوريون ٿي سگهن ٿيون پر جي ائين پنهنجي عوام، مينڊيٽ ۽ طاقت جي سرچشمن کي پٺي ڏئي ريڪنسيليشن جي نالي ۾ سنڌين جو الهه تلهه ٻهاري ٻين کي ڏبو ۽ وري ان کي پنهنجو ازلي ابدي حق سمجهبو ته پوءِ ظاهر آهي ته سياست ۾ عوام جي ڪنهن سان به مستقل مائٽي نه هوندي آهي. عوام کي فردن، پارٽين، نعرن ۽ ڪوڙن دلاسن کان وڌيڪ پس و پيش پنهنجا عوامي ۽ قومي مفاد عزيز هوندا آهن. جنهن پارٽيءَ جي باني قائد شهيد ذوالفقار علي ڀٽي نعري جي حد تائين ئي سگهي پر اهو چيو هو ته طاقت جو سرچشمو عوام آهي، اها پارٽي آصف زرداريءَ جي اڳواڻيءَ ۾ اهو وساري ويٺي آهي ته جنهن سنڌي عوام سدائين کين ڇانوَ ۾ ويهاريو آهي، اهو کين اُسَ ۾ به ويهاري سگهي ٿو. سنڌ جو هي احتجاج ان تبديليءَ ڏانهن هڪ ڀرپور وِکَ آهي. موجوده پ پ کي نه رڳو سنڌي عوام جي ڪا به پرواهه نه آهي پر سندن عوام سان ڪو به اثرائتو رابطو به نه آهي.
جڏهن عوام جي اجتماعي چهري تي ڪاوڙ، بيزاري، اويساهي ۽ توهين جي ردعمل جا گهُنجَ پون ته سمجهڻ گهرجي ته ڪا تبديلي اچي رهي آهي. پ پ پ سمجهيو ته کين رڳو هر قيمت تي دهشتگردن کي ئي راضي رکڻو آهي ۽ کين مينڊيٽ ڏيندڙن جو نه ڪو وقار آهي، نه عزت، نه سندن ڪي مسئلا آهن ۽ نه اُميدون ۽ آدرش. پ پ پ لاءِ سنڌ ۽ سنڌي عوام فقط اليڪشن جي ڏينهن ٺپا هڻندڙ انڌي ٻوڙي ۽ گونگي مخلوق آهي ۽ اُها هميشه سندن ونگار وهندي. پ پ پ اهو وساري ويٺي آهي ته سنڌي هڪ تاريخي قوم آهن ۽ سنڌ سندن ازلي ابدي وطن آهي. سنڌ 1943ع ۾ جيڪا خودمختياري وڃائي اها ۽ ان کان به وڌيڪ باوقار آزاد ۽ خودمختيار حيثيت حاصل ڪرڻ لاءِ ئي ان سنڌ جي بمبئيءَ کان عليحدگي جي تحريڪ کان وٺي ون يونٽ خلاف جدوجهد، ووٽر لسٽون سنڌيءَ ۾ ڇپرائڻ جي تحريڪ کان وٺي نيلام بند ڪريو تحريڪ تائين، ايم آر ڊيءَ جي جمهوري جدوجهد کان وٺي سنڌ جي درياهه جي حفاظت جي ڊگهي جدوجهد تائين مسلسل جدوجهد ڪئي آهي. ان لاءِ سنڌين جي ووٽ پ پ پ کي ڏنو ته جدوجهد ۾ سنڌ قومي ۽ وطن دوست تحريڪ کي ڏنو. پر جي پ پ پ جي تاريخ جي سمجهه کان وانجهيل، ڪوتاهه نظر ۽ موقعي پرست ليڊرشپ سمجهي ٿي ته سنڌي هڪ باشعور ۽ پنهنجي وطن جي مڪمل مالڪي چاهيندڙ ۽ ان لاءِ مسلسل جدوجهد ڪندڙ قوم نه پر فقط کين اقتداري موقعي پرستيون ڪرڻ لاءِ ٺپا هڻي اقتدار جي ايوانن ۾ موڪليندڙ رڍن جو ڌڻ آهي ته اها سندن ڀل هئي ۽ آهي. اهو ئي سبب آهي جو جيڪا سنڌ پ پ پ جو ڳڙهه ۽ قلعو سمجهي ويندي هئي. اڄ اها سنڌ سندن ڳيجهو ۽ موقعي پرست ۽ اقتدار پرست ڪردار لاءِ تپي ٽامو ٿي وئي آهي.
پ پ جهڙين پارٽين جو سڄيءَ دنيا ۾ الميو اهو هوندو آهي ته کين تاريخ جو ڪو به ادراڪ نه هوندو آهي ۽ نه وري اُهي ان لاءِ تيار هونديون آهن. پ پ پ سنڌ جي تاريخ جي سڀ کان وڌيڪ خوشنصيب پارٽي هئي جنهن کي سنڌي عوام بي مثال محبتون آڇيون ۽ هيءَ سنڌ جي تاريخ جي سڀ کان وڌيڪ بدنصيب پارٽي آهي، جنهن کي پنهنجي طاقت جي سرچشمي جو ڪڏهن به قدر ڪرڻ نه آيو. پ پ پ کي اقتداري موقعي پرستين جي ڪري اهو ڪڏهن به سمجهه ۾ نه آيو ته محبت جو ڌاڳو ڪچيءَ تندُ جيان هوندو آهي. سنڌ جي هن احتجاج ثابت ڪيو ته سنڌي عوام جي پ پ پ سان روايتي جذباتي تعلق جي تند ٽٽي پئي آهي. عيسي، موسي ۽ خميسي کي ضرور وقت لڳندو پر اهو ايندڙ وقت ۾ پنهنجو نئون سياسي دڳ وٺندو ۽ پنهنجي قوم، ٻولي ۽ وسيلن ۽ وطن جي شانائتي ۽ سورهيائيءَ واري مالڪي ڪري ڏيکاريندو.
پڇاڙڪا اکر: ’سنڌ از ڪاز ناٽ اي ڪارڊ‘ (سنڌ هڪ آدرش آهي نه ڪي ڪارڊ) اصل ۾ اهو اصطلاح تازو امر سنڌو پاران فيس بوڪ تي استعمال ڪيو ويو آهي جيڪو موجوده پ پ جي حوالي کان تُز بيهي ٿو.
[email protected]
[email protected]
شناختي ۽ انتظامي گهوٽالي جي ور چڙهيل سنڌ ۽ تبديليءَ جو خواب!
سڪندر علي هُليو
صدين تي محيط تاريخ واري سنڌ پرڳڻي هونئن ته هزارين سالن جي سفر ۾ انيڪ لاها ۽ چاڙها ڏٺا آهن، پر جنهن طرح سان گذريل هڪ مهيني کان جديد سنڌ جي تاريخ جو شناختي ۽ انتظامي گهوٽالو شروع ٿيو آهي، ان ۾ گهٽ ۾ گهٽ اِهو بلڪل واضح ٿي ويو آهي ته ڌارين سان گڏ ڌاڙي ۾ پنهنجا به پڪ سڃاپجي رهيا آهن. اڄوڪي سنڌ هڪ دفعو ٻيهر اُن شناخت ۽ سڃاڻپ لاءِ تنگ ٿيندي جنگ لاءِ ائين آماده نه ٿي آهي، پر اها هن قوم جي شعور کان تحت الشعور تائين رچيل بسيل جدوجهد آهي، جنهن جا تاريخي طور مظهر ته مختلف رهيا آهن، پر ان جي منزل اُن ئي ڌرتيءَ جي بقا، ايڪي ۽ يگانيت ۾ پنهان رهي آهي، ورنه هر دور ۾ هزارين مڇ ان شاهه سائين جي ڪردار ۾ سهڻيءَ جهڙي ڌرتيءَ کي ڀاڱا ڪرڻ لاءِ سرگردان رهيا آهن. هن ڌرتيءَ جي خوشبوءِ جهڙي اِها سرخ جدوجهد پوءِ اها اوائلي دورن جي هجي يا چندر گپت موريا جي ڏينهن جي هجي. اُن هر دور ۾ سڪندر اعظم کان وٺي محمد بن قاسم تائين ۽ چارلس نيپئر کان وٺي جنرل ايوب ۽ جنرل ضياءُ الحق تائين تاريخ جي ڪنهن به ارغون، ترخان ۽ تاتارين کان ٿيندي تارا مسيحائن تائين، پنهنجو مسيحا مڃڻ کان ايئن انڪار ڪيو آهي، جيئن اڄ ڪشمور کان ڪيٽي بندر تائين هڪ آواز ٿيندي ”هڪ ڌرتي-هڪ نظام“ جو نگارو کڻي گورنر هائوس کان ايوان صدر تائين ان ”مفاهمت“ جي سازباز ڪندڙن کي سوڙهيو ڪيو آهي، جن کي اندازو ئي نه هيو ته جيڪي ڪمزور ۽ سانورڙا سنڌي سندن ئي شناخت ۽ مان ”ٽوپيءَ“ تي ٿيل ڇسين ٺٺولين تي سندن طاقت ٿي بيٺا هئا، سي اڄ سياسي قلابازين ۽ رات جي پيٽ ۾ آرڊيننس فيڪٽرين مان نڪتل هن ڌرتيءَ کي داغدار ڪندڙ دونهين کي يڪراءِ ٿيندي، اُن روشنيءَ ۾ تبديل ڪري رهيا آهن ته جيئن سندن سياسي وفادارين ۽ محبتن جو ڪريڊٽ ڪارڊ ”سنڌ ڪارڊ“ جي صورت ۾ سندن خلاف ئي استعمال نه ٿئي.
موهن جي دڙي جي مٽي ۽ لال قلندر جي دعائن جي خمير مان جنم وٺندڙ ٻن عظيم ڪردارن ۽ ٻن شهيدن، ذوالفقار علي ڀٽي ۽ محترمه بينظير ڀٽو جي سياسي پارٽي ۽ ورثي واري موجوده پ پ پ حڪومت کان خبر ناهي ته اِهو ڪيئن وسري ويو ته هن ڌرتيءَ کي ملڪي ڏاگهن، ڏيرن ۽ ڏونگرن اڳ ئي وڏا ڏک ڏنا آهن ۽ هيءَ ڌرتيءَ اڃا تائين 27 ڊسمبر واري اُن ڪاري ۽ رت رئاريندڙ رات مان نڪري نه سگهي آهي، جڏهن گلابي، پر ايٽمي طاقت جهڙي سگهه رکندڙ اڳواڻ کي ڳڙهي خدا بخش واري اُن قبرستان ۾ مدفون ٿيڻو پيو هو، جتي هڪڙي وقت ۾ فخر ايشيا سڏجندڙ سندس والد جو خون اڃان نه سُڪو هو ۽ اڄ به ملڪ جي اعليٰ ترين عدالت ۾ اُن عظيم اڳواڻ جي عدالتي قتل واري ڪيس ۾ ٻيهر بُرج لڏي رهيا آهن ۽ انصاف شايد هوائن ۾ ئي وڃي پناهه ورتي آهي. يوناني ديومالائن ۽ رومي بادشاهن جهڙي اُن ڪردار تقريبن چاليهه سال اڳ هن ڌرتيءَ کي عالمي طور تي ”سنڌ صدين کان!“ جهڙي آفاقي عنوان هيٺ متعارف ڪرايو ۽ ڏهيسرن جهڙي ڏِک پنهنجي چوگرد پروان چڙهائي ۽ سندن سياسي جانشين نياڻي پنهنجي نوي واري ڏهاڪي ۾ ٻنهي حڪومتن دوران ڪراچيءَ ۾ ٿيندڙ قتلِ عام واري انڊيڪس ۾ پنهنجيون حڪومتون ته وڃايون، پر ڪا مخفي مفاهمت ڪندي ڌرتي ڌڻين کي دلبرداشته ۽ داغدار ٿيڻ جو تاثر به نه ڏنو ۽ اڄ انيڪ حڪومتي وضاحتن ۽ جوابي جارحيت جي باوجود به ماڻهو مڃڻ لاءِ تيار نه آهن. پر حڪومت اُن جو الزام هاڻي انتهائي تيز ۽ ذهين علي قاضيءَ تي هڻي رهي آهي، جنهن صرف ميڊيا کي پنهنجي طاقت جو هٿيار بڻائيندي ڪجهه سالن کان لکندي ۽ ڳالهائيندي ڌرتيءَ جي دفاع ۽ تبديليءَ جي خواب کي سڄي سنڌ ۾ ڦهلائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ کيس ساري سنڌ، ڪنهن پرينءَ جي پاڇي جهڙي ٻڌڻ ۽ ڏسجڻ ۾ اچي رهي آهي. ٻئي پاسي سرڪار الزام اُنهن قومپرستن تي هڻي رهي آهي، جيڪي انيڪ ڌڙي بازين باوجود ڌرتيءَ جي دانهن ورنائڻ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ويرم ته ڪندا آهن، پر هنن واهرو بڻجڻ کان ڪڏهن به نه ڪيٻايو آهي ۽ سنڌ اندر جديد قومپرستيءَ جي مفڪر، سائين جي ايم سيد جي آخري صدا ”سنڌ واسيو! سنڌ جي پارت اٿوَ“ کي هر دفعي جلا بخشي آهي. قبائلي جهيڙن، ڪارو ڪارين، لوڊشيڊنگن، هيپاٽائيٽس ۽ بد انتظامين جي ور چڙهيل سنڌ کي عالمي معيارن جي حڪمرانيءَ ۽ حقِ حڪمرانيءَ جي يقينن اشد ضرورت آهي ۽ انهن سڀني وبائن جو علاج بلاشڪ مقامي حڪمراني ۽ بهترين انتظامي مشينريءَ ۾ ئي لڪل آهي، جنهن جو ٻيو نالو مقامي جمهوريت ئي آهي، پر اهڙي ڪا به مقامي جمهوريت ۽ حڪومت جنهن سان سنڌ جو سودو ٿئي ۽ ڌرتي ڌڻي پنهنجي اختيارن ۽ حقن لاءِ ٻاڪاريندي رهجي وڃن، سا سندن لاءِ اهڙي سون مثال آهي، جنهن کي هو لوڪ ڏاهپ ۾ ڪن ڇنڻ سان ڀيٽين ٿا. ان ڪري سنڌ اندر هن وقت سوال صرف مقامي حڪومتن جو نه آهي، پر مقامي ۽ اصلوڪي شناختن جو آهي.
ٽي وي چينلن تي ٻاڪر ڪٽي جي حساب سان نمودار ٿيندڙ ۽ موسمي کنڀين جيان پيدا ٿيندڙ سياسي تجزيه نگارن ۽ ترجمانن کي اِهو به ذهن ۾ رکڻو پوندو ته سنڌ اندر مقامي حڪومتن واري جنگ ضياءُ الحق ۽ پرويز مشرف جي دورن ۾ متعارف ٿيندڙ ڌارائن وچ ۾ نه آهي، ۽ هيءَ ڪا 1979ع ۽ 2001ع ۾ لاڳو ڪيل مقامي باڊيز ۽ مقامي حڪومتن جي نورا ڪشتي نه آهي، سڄي دنيا جي ترقي يافته ۽ سڌريل جمهوري معاشرن ۾ ملڪي ۽ وفاقي جمهوريتون، مقامي جمهوريتن ۽ آزادين مان ئي آڪسيجن کڻنديون آهن ۽ مقامي جمهوريتن جي تصور کانسواءِ صوبائي ۽ وفاقي جمهوريتن جو ڍانچو کوکلو ۽ فرسوده تصور ڪيو ويندو آهي، ان ڪري سنڌ کي به ملڪ سميت مقامي جمهوريتن ۽ حڪومتن جي ضرورت آهي، پر ان جو تعين ڌرتي ڌڻين کي ئي ڪرڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته 1979ع جو آئين ۽ هاڻي موجوده حڪومتن پاران ئي پاس ڪرايل ارڙهين آئيني ترميم جي آرٽيڪل 140-A تحت مقامي حڪومتن جو جيڪو ڍانچو وضع ڪيل آهي، ان تحت 1979ع ۽ 2001ع کانپوءِ مقامي حڪومتون هاڻي هڪ صوبائي سبجيڪٽ آهن، جنهن اندر وفاق جي وائسراءِ دوزي بند ٿيڻ گهرجي. ملڪ ۾ موجود عالمي ادارن ۽ ڊونرن جي سهڪار سان همٿائجندڙ قومي تعمير نو جي اڳوڻي سربراهه ۽ انتهائي قابل ۽ ڪميٽيڊ، دانيال عزيز کان به صوبائي حڪومتن پاران ڪنهن ”ٿنڪ ٽينڪ“ جيان راءِ وٺڻ گهرجي ۽ اُن نظام جي تور تڪ ڪرڻ کانپوءِ ان کي هر صوبي اندر رائج ڪرڻ گهرجي ته جيئن عالمي برادري اڳي جيان صوبائي حڪومتن ۽ خاص طور تي سنڌ کي ايندڙ وقتن ۾ گهربل امداد ۽ سهڪار جاري رکي سگهي ۽ هن ڌرتيءَ تي سندن ڌڻين جي نه رڳو داد رسي ٿي سگهي، پر سندن بنيادي حقن جي حاصلات ۽ اختيارن جي عدم مرڪزيت به پروان چڙهي سگهي.
جيستائين سنڌ اندر ڪمشنري نظام لاڳو ڪرڻ يا نه ڪرڻ جو تعلق آهي ته، اِهو هڪ الڳ بحث آهي، جنهن کي مقامي جمهوريتن ۽ حڪومتن واري زمري ۽ ضابطي سان ملائي پيش ڪرڻ انتهائي ناسمجهيءَ جو ڪم آهي. چارلس نيپئر جي 1843ع ۾ سنڌ فتح کانپوءِ برطانوي سامراج جيڪو آپيشاهيءَ واري حڪمرانيءَ جو طرز انداز اختيار ڪيو هو، ان ۾ کين پنهنجي استعماريت لاءِ ڪمشنر ۽ ڊپٽي ڪمشنر موزون هيا ۽ سندن سڄي انتظامي مشينري افسرشاهيءَ جي فرعونيت جي مرهونِ منت هئي ۽ هو پنهنجين ڪالونين اندر ڪنهن به اليڪشن ۽ جمهوريت واري جنجهٽ کان آجا رهيا، حالانڪه ست سمنڊ پار سندن پنهنجي ملڪ برطانيا اندر اُن وقت به جمهوري ۽ چونڊيل حڪومت هئي ۽ سندن مملڪت ان وقت کان وٺي اڄ تائين دنيا اندر ”جمهوري ملڪن جي ماءُ“ طور متعارف هئي ۽ آهي. اِها سندن ٻٽن معيارن ۽ استعماريت جي وراثت هئي، جو ان ”ماءُ“ پنهنجي ڪالونين کي ويڳي اولاد وانگر ٿي ڏٺو ۽ بعد ۾ تقريبن سئو سالن کان پوءِ ٻي مهاڀاري جنگ جي تباهين ڪري چٻي ٿيل چيلهه واري برطانوي سامراجيت ته ننڍي کنڊ سميت سنڌ مان هلي وئي، پر سندن ويڳي اولاد لاءِ مروج وکر، ڪمشنري نظام تحت سٺ سالن کان ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ اڄ تائين رائج رهيو آهي ۽ ملڪ جي اقتداري اشرافيه کي پنهنجي ڳٺ جوڙ سان سيراب ڪندو رهيو آهي. ايڪهين صديءَ واري اڄوڪي سنڌ ۾ اهڙي فرسوده نظام جي به کل لاهڻ جهڙي جائزي، ترميم ۽ ترويج جي ضرورت آهي. ان ڪري براءِ مهرباني ان ڪمشنري نظام کي هن ڌرتي ۽ نظامت جي حوالي سان ڪنهن اعليٰ قانون جهڙي حيثيت ڏيڻ واري مشڪري پڻ بند ٿيڻ گهرجي ۽ ان کي پڻ مقامي جمهوريتن واري تصور جي دائري ۽ زاويي ۾ آڻڻ گهرجي، ڇو جو جيڪڏهن صرف لوڪل گورنمينٽ آرڊيننس ۽ ڪمشنري نظامن واري فرسوده زبان درازي ۽ مٿي ڪُٽائيءَ ۾ اڃان به وڌيڪ وقت وڃايو ويو ته هن ڌرتيءَ اندر آيل تازي تبديليءَ واري لهر وچ اوڀر ۾ آيل بادشاهتن ۽ آپيشاهين خلاف لهر جيان اقتداري اشرافيه ۽ جموديل نظام سان چهٽيل ماڻهن ۾ سندن ٽڪساٽن کي تين وال ڪري سگهي ٿي.
اڄوڪي سجاڳ ٿيل سنڌ، انيڪ اقتداري ۽ اليڪشني پنجوڙن باوجود ڪالاباغ ڊيم کان وٺي 27 ڊسمبر تائين ۽ 6 ڊسمبر کان وٺي هن هفتي تائين جنهن جذبي، احتجاج، ولولي ۽ سحر انگيزيءَ جو مظاهرو ڪيو آهي، تنهن سنڌ جي صدين کان جڪڙيل جيوت ۾ هڪ اهڙو ساهه وڌو آهي، جنهن گورنر هائوس کان وٺي ايوان صدر ۽ مغربي سفارتڪارن کان وٺي اسٽيبلشمينٽ جي ايوانن ۾ هڪ اهڙي سياسي سونامي برپا ڪئي آهي، جنهن جو جواب اسيمبلين ۾ موجود نمائندن وٽ ناهي ۽ هو ڊپريشن ۽ بوکلاهٽ ۾ پنهنجي گهرن اڳيان ٽنگيل تَون، اُڇلايل چوڙين ۽ کڄندڙ علامتي جنازن ۾ پورا آهن ۽ انتظامي مشينريءَ اڳيان پناهه لاءِ سرگردان آهن، پر کين ۽ سمورن ساڃاهه وندن کي سوچڻ گهرجي ته هيءَ تبديلي ۽ تبديلي پسندن واري سوچ ائين دنگ نه ڪندي ۽ ان سوچ ۽ عوام ۾ آيل توانائيءَ کي ڪنهن ڍانچي ۾ مرڪوز ڪندي، ڌرتيءَ جي دانهن ۽ داد رسيءَ لاءِ گڏ ڪرڻ گهرجي. سنڌ اندر ان تبديليءَ جا انيڪ محرڪ ۽ ڪردار آهن، انهن سڀني کي مان ڏيڻ گهرجي ۽ اقتداري اليڪشن جي ڪينواس مان به ٻاهر جهاتي پائي ان کي جيءَ سان لڳائڻ گهرجي.
تبديل ٿيل اڄوڪي سنڌ جو هڪ وڏو محرڪ ۽ ڪردار علي قاضي پڻ آهي، جنهن جي نالي سان تبديليءَ وارو لفظ اسلام آباد جي ايوانن کان وٺي شهدادڪوٽ ۽ ڇاڇري تائين ماڻهو پڙهن، ڳالهائين ۽ ٻڌن ٿا. هن جي ذات ۽ خانداني تجارتي وهنوارن سان ته ڪو به اختلاف ڪري سگهي ٿو، پر وقت گذرڻ سان گڏ هن جي سنڌ اندر تبديليءَ واري سوچ سان ۽ ان تصور سان اختلاف گهٽجي رهيو آهي. هن جنهن طرح سان ڪيترن ئي سالن کان ان سوچ کي پروان چڙهائڻ ۾ وقت صرف ڪيو آهي ۽ هڪ خواب ڏنو آهي، جنهن کي سمجهڻ ۽ اڳتي وڌائڻ جي ضرورت آهي. هڪڙو وقت هو جو سندس ان سوچ کي يوٽوپيا تصور سان تعبير ڪندي رد ڪيو ويو هو، پر اڄ اُهو هڪ اهڙي حقيقت ۾ تبديل ٿي رهيو آهي، جنهن کي مڃڻ کان اقتداري ايوان لرزن ٿا ۽ جوابي حملن ۾ سندس ذات ۽ ميڊيم (ڪاوش ۽ ڪي ٽي اين) کي دفاعي پوزيشن ۾ آندو پيو وڃي. پر اهو سمجهڻ گهرجي ته ڳالهه رڳو علي قاضي ۽ ان جي ميڊيم جي ڪونهي، پر ڳالهه ان تحرڪ جي آهي، جيڪو شروع ٿي چڪو آهي، ۽ ڳالهه ان خواب جي آهي، جيڪو خواب پنهنجي تعبير علي قاضيءَ جي لفظن ۾ اهڙي سنڌ جي صورت ۾ ڳولي رهيو آهي، جيڪا سنڌ ماءُ جي هنج جيان هجي.
وچ اوڀر جون بادشاهتون ۽ آپيشاهيون اُتي تبديلي واري سوچ کي خاموش نه ڪرائي سگهيون ته سنڌ اندر بار بار ووٽ جو طعنو ڏيندڙن وڏيرا ۽ حڪومتي ترجمان ڇا روڪي سگهندا! ڇا کين وري ياد ڏيارائجي ته جديد سنڌ ۾ ڪالاباغ ۽ پاڻي واري تحريڪ ۾ عوام پاڻ اُٿيو هو، 27 ڊسمبر واري ڪاري رات ۾ ماڻهو پاڻ رُئندي، پٽيندي يڪجا ٿيندي اُن سوچ کي جنم ڏئي رهيا هئا، جنهن کي ٽي ڏينهن پوءِ ”پاڪستان کپي!“ جو نعرو ڏئي ٿڌو ڪيو ويو هو. 6 ڊسمبر تي جڏهن لوئي ۽ لڄ جي شناخت ٽوپيءَ مٿان ٽرڙا تبرا ڪيا ويا هئا ته خلق خدا جي محبتن ۽ عقيدتن جي ڪارڊ کي ”سنڌ ڪارڊ!“ ۾ تبديل عوام ڪيو هو ۽ هاڻ جڏهن آخري دفعو سنڌ جي وحدت ۽ يگانگيت مٿان وار ڪيو ويو هو ته، ڇا اهو صرف بلدياتي ۽ مقامي حڪومتن جو مسئلو هو، جو ڪشمور کان ڪي ٽي بندر تائين ماڻهو ڏک، ڪاوڙ ۽ ڪروڌ مان پنهنجي ئي چونڊيل نمائندن جي گهرن تي تَوا پيا ٽنگين ۽ انهن جا جنازا ڪڍي پنهنجي ڌرتي ۽ ان جي ايڪتا سان وچن ورجائي رهيا آهن. ان ڪري سمورن ڌرتيءَ ڌڻين کي سنڌ ۽ دنيا اندر ان وچن کي ورجائيندي ۽ يڪجا ڪندي سنڌ جي عظيم وارث ۽ آفاقيت جي عالمي ڌڻي، ڀٽ ڌڻي جي درگاهه تي علي قاضيءَ جي تجويز ڪيل تبديلي پسندن جي ڪنويشن کي همٿائڻ گهرجي. پوءِ اهو ڏينهن ايندڙ 6 ڊسمبر ئي ڇو نه هجي ۽ هن ڌرتيءَ جي ايڪتا ۽ وحدانيت مٿان ٿيندڙ وارن کي ٻڌي جي وچن سان ورجايو وڃي. تبديليءَ جي تاريخ انتهائي اعليٰ، پر بي رحم رهي آهي، جنهن کي اڄ تائين تاريخ ۾ ڪير به روڪي نه سگهيو آهي ۽ سنڌ اندر جديد تبديليءَ جي تاريخ کي به شايد ئي ڪو روڪي سگهي!
جت ڪڙم نه قبيلا، اُت رسج رهبر راهه ۾! (ڀٽائي)
[email protected]
The Kawish Group of Publication
B/2 Civil Line Hyderabad,Sindh Pakistan.
Phone:+92 (22) 2780026,2780027,2780525 Fax: +92 (22) 2780772, 2781167
Email: [email protected] —- [email protected]
I agree with the author that instead of blaming ‘others’ including the USA, Pakistan (in fact Pakistan’s rulers, the military establishment and their media proxies) must accept responsibility for bringing Pakistan to its current state.
Issues such as personal liberty and freedom may be resolved through separating religion from the state affairs. Anything less than that will lead to chaos, Islamofascism, sectarianism and minority genocide that we are currently witnessing in Pakistan.
Very well researched and detailed article. Its a pity that our own “independant” media cannot come up with such an honest and articulate analysis.
@Hamzo Ali Zardari, can you kindly translate your comments into English or provide a couple of sentences of summary. Thanks
ڇا متحده کي سنڌ جو پيغام مليو؟
اعجاز منگي
جڏهن جرمن قوم هٽلر جي اشاري تي پوري دنيا کي تهس نهس ڪرڻ لاءِ تيار هئي، تڏهن جرمن ٻوليءَ جي اديب ٿامس مئن هٽلر کي خط لکيو هو ته ”تون پنهنجي پوري قوم کي تباهيءَ جي رستي تي هلائي رهيو آهين“
ڪاش! اردو ڳالهائيندڙ آباديءَ جي رهنما الطاف حسين کي ڪوئي سنڌي دانشور ڪو اهڙو خط لکي ها ته شايد سنڌي ماڻهن کي اها تاريخي هڙتال نه ڪرڻي پوي ها، جنهن کان اڳ انهن جي ڪاوڙ پوري ملڪ کي ڌوڏي ڇڏيو ۽ ايم ڪيو ايم کي خوش رکڻ جي لاءِ سنڌ کي انتظامي حوالي سان ٻه ڀاڱا ڪرڻ واري حڪمران ڌر پنهنجي قوم جا تيور ڏسي ايتري ته پريشان ٿي وئي جو ان کي آڌي رات جو هڪ ٻيو نوٽيفڪيشن جاري ڪرڻو پيو. جڏهن ته سنڌي ماڻهن پنهنجي ڪاوڙ جو اظهار مڪمل طور تي پرمان ڪيو هو. اهو ڏينهن سنڌي ماڻهن صرف موبائل فونن تي سنڌ جي وجود کي بچائڻ جو سڏ پئي ڏنو پر ان دعوت ۾ ايتري دهشت هئي جو پورو ملڪ ڪنبي ويو. جڏهن ته سنڌ جي ماڻهن پنهنجي ڪاوڙ جو اظهار ڪندي ڪنهن به غير سنڌيءَ کي ڳل تي چماٽ به نه هنئي. ڪا اهڙي چڻنگ به نه ٻاري جنهن باهه جو ڀنڀٽ ڀڙڪي. ان ڏينهن سنڌ صرف ايترو ثابت ڪيو ته ”اها جاڳي ٿي“ سنڌي عوام صرف ڪر ورايو ته ڪوڙ جي ڪوٽ ۾ ڪڙڪاٽ پئجي ويا. جڏهن روس ۾ سوشلسٽ انقلاب اچي رهيو هو ته ان انقلابي تحريڪ کي قلمبند ڪندي آمريڪا جي صحافي جان ريڊ پنهنجو جڳ مشهور ڪتاب ”دنيا کي جهنجهوڙي ڇڏيندڙ ڏهه ڏينهن“ لکيو هو. جڏهن ته سنڌي ماڻهن پاڪستان جي جهان کي چوويهن ڪلاڪن ۾ جهنجهوڙي ڇڏيو.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سنڌي ماڻهن پنهنجي ڪاوڙ جو اظهار پيپلز پارٽيءَ جي حوالي سان ڪيو پر ان ڳالهه جو پتو پيپلز پارٽيءَ کي به آهي ته انهن پنهنجو ڪاوڙ ڀريو پيغام ان متحده کي موڪليو، جنهن جي اڳواڻ ڪجهه ڏينهن اڳ مهاجرن کي سنڌين جو نجات دهنده قرار ڏنو هو ۽ چيو هو ته انهن جي وڏڙن اچي سنڌين کي هندن جي غلاميءَ مان نجات ڏياري. اهڙو موقف بيان ڪرڻ بعد الطاف حسين سنڌي ماڻهن کان تڪڙي معافي ته ورتي پر سنڌي عوام ان توهين آميز الزام سبب تتل هو. ان کان سواءِ سنڌي ماڻهو ڪافي وقت کان وٺي اهو تماشو ڏسي رهيا هئا ته متحده ڪهڙي طرح انهن جي چونڊيل حڪومت سان کيڏي رهي آهي ۽ جڏهن انهن جي راند سنڌ جي ورڇ وارو ليڪو ڪڍڻ تي پهتي ته پوءِ سنڌي ماڻهن نه لٺ کنئي ۽ بانٺي ۾ هٿ وڌو. انهن صرف پنهنجي ڪاراين جا ڪف مٿي ڪيا ۽ انهن جي اهڙي انداز کي ڏسي پورو سرڪاري سرشتو پنهنجو پاڻ کي عدم تحفظ جي ڪيفيت ۾ محسوس ڪرڻ لڳو. سنڌي ماڻهن پنهنجي غصي جو اظهار ته حڪمران ڌر جي مٿان ڪيو پر ان غصي جو پيغام متحده لاءِ هو. ڇو ته ڪراچيءَ ۾ ماڻهو مار ڪارواين سبب حڪومت کي بليڪ ميل ڪندڙ عنصرن جي علم ۾ اها معلومات منتقل ڪرڻي هئي ته هي ماڻهو جيڪي صدين کان وٺي سامراجين سان مهاڏا اٽڪائيندا آيا آهن، جڏهن هي پنهنجيءَ تي آيا ته پوءِ انهن جي آڏو سياسي طور تي سپر پاور جي دعويٰ ڪندڙ ڌر ڪنهن ڪاغذ وانگر اڏامي ويندي ۽ ان جو اهڙو حشر ٿيو.
سنڌي ماڻهن جا تيور ڏسي متحده جيڪا ماٺ اختيار ڪئي، ان ماٺ کي هو پنهنجي لاءِ سمجهڻ جو وسيلو بڻائي. اها سمجهي ته ڪلاشنڪوف جا ٻه برسٽ هلائي ٻه چار سئو ماڻهو ماري ان قوم کي دهشت زده نه ٿو ڪري سگهجي، جنهن جي سيني ۾ تاريخ جي گهوڙن جا سنب وڄندا هجن. هي ماڻهو جيڪي صدين کان وٺي ننڍڙن ڳوٺن ۾ رهندا آيا آهن ۽ لاکي ڦلاڻيءَ کان وٺي پرو چانڊئي تائين هر دور جي ڦورو قوت سان مهاڏو اٽڪائيندا رهيا آهن، جيڪڏهن هو ايترا بزدل هجن ها ته ڌاڙيلن جي خوف سبب سموري ٻهراڙي خالي ڪري اچي شهرن ۾ رهن ها. پر هو جيڪي ڪالهه ڪهاڙيءَ ۽ اڄ بندوق سان پنهجين ٻنين ۽ ونين جي حفاظت ڪن ٿا ۽ پنهنجي ڀونءِ جي هڪ ڀينڊ تان به دستبردار نه ٿيا ٿين، سي ٻه چار سئو هٿيار بندن کي ڏسي ديس جي مالڪي ۽ ان جي حفاظت تان هٿ کڻي ويندا!!؟ اهو خيال صرف ان ماڻهوءَ کي اچي سگهي ٿو، جيڪو سنڌ جي ريتن ۽ رسمن کان واقف نه هجي. هي ماڻهو جن جا ٻار اڄ ڪراچيءَ ۾ جينز جي پينٽڙي پائي هلن ٿا، انهن جي رڳن ۾ انهن جو رت آهي، جن لاءِ پلوَ پراڻا نه ٿيندا آهن. جڏهن به ڪائي للڪار اڀرندي آهي ته انهن جا وڏڙا انهن جي خون مان جاڳي پوندا آهن ۽ هو پريشانيءَ ۾ پنهنجن وڏڙن سان مخاطب ٿي چوندا آهن ته:
”منهنجا وڏڙءُ!
ڪيئن ڇپايان آئون اوهان کي شريانن ۾
آئون اوهان جو نانءُ وٺي غدار ٿيان ٿو
ڄڻ ڌرتيءَ تي بار ٿيان ٿو
ڌرتيءَ جي تاريخ اوهان ۾
ڪيڏي لمبي چيخ اوهان ۾
ٻوساٽيل آ
نانءُ ڪتابن ۾ ڪاٽيل آ
ڳالهه اوهان جي ڪرڻي آ سڙٻاٽ ڪري
نانءُ نه وٺڻو آهي اوچو ڳاٽ ڪري!
پور پور ۾ ويهي منهنجي شور ڪيو ٿا
شور به زوران زور ڪيو ٿا
طوفانن جيئن ويرانن ۾
ڪيئن ڇپايان آئون اوهان کي شريانن ۾“
هي جيڪي پنهنجن شريانن ۾ پنهنجن انهن وڏڙن کي سنڀالي هلن ٿا، جن تاريخ جي هر ڪاهه جو مقابلو ڪيو پر پنهنجي ڌرتي نه ڇڏي، اهي پنهنجي گاديءَ واري شهر مان ڀوَ سبب ڪيئن ٿا ڀڄي سگهن؟
الطاف حسين ۽ سندس ساٿين کي اها حقيقت سمجهڻ گهرجي. سياسي گدڙن جا ڪوڪرا ٻڌي جيڪڏهن انهن سنڌ جي باري ۾ ڪوئي غلط اندازو لڳايو آهي ته گذريل ڪجهه ڏينهن وري صورتحال کي ڏسي انهن کي پنهنجي راءِ تبديل ڪرڻ گهرجي. سنڌ گدڙ جي ڪوڪ نه پر شينهن جي گجگوڙ آهي. جڏهن کيرٿر جي پويان چنگهاڙ اڀرندي آهي ته پوءِ ديس جي دانهن انهن جي لاءِ کڄيل ٻانهن بڻجي ويندي آهي ۽ پوءِ هو اها پرواهه نه ڪندا آهن ته انهن جي زندگي داءَ تي لڳل آهي. ان وقت انهن جو جنون انهن کي حڪم ڏيندو آهي ته رت سان پانڌ ڀلي پسي پر ڪائي گولي نه گسي!
سو! هي اهي ماڻهو آهن. جيڪي هونءَ ته نياز نوڙت وارا! ٻانهون جوڙي هلڻ وارا! يڪتاري تي صوفي ڪلام ٻڌي ”ڀيڄ ڀٽائي“ جا نعرا هڻڻ وارا! گهر جي پڌر ۾ ليٽي اتر جي هير کي سڏڻ وارا! ”جو مڙيو سو جڙيو“ چوڻ وارا! هي ٿڌي مٽ جهڙا ماڻهو جڏهن پنهنجي تي اچن ٿا، تڏهن ڌرتي ۽ آڪاش به انهن کان ڊڄن ٿا. ان وقت ستارا سهميل ٻار جي اکڙين وانگر ڇپر ڇنبڻ وساري ويهن ٿا ۽ انهن جي ڌرتيءَ جا پهاڙ انهن کي جهڪي سجدو ڪن ٿا. ان وقت هو اهي ماڻهو نه ٿا رهن جيڪي درگاهن تي ڌمالون هڻندي مست ٿي ويندا آهن. ان وقت هو پسيءَ جا گل نه پر ڪانڊا ٽانڊا بڻجي ويندا آهن ۽ انهن جي ڪروڌ کي ڏسي پوري سرشٽي ۾ هڪ حراس ڦهلجي ويندو آهي. جنهن وقت مڪليءَ مٿان وڄ چلڪاٽ ڪندي آهي ۽ چوکنڊيءَ جون قبرون چمڪي پونديون آهن ته پوءِ تاريخ انهن جي آڏو ائين جهڪي پوندي آهي، جيئن نانگا نانيءَ جي آڏو جهڪندا آهن.
ان ڪري انهن ماڻهن جي ٿڌائي ۽ صبر مان غلط معنيٰ ڪڍڻ ۽ انهن کي ”ٺش“ ”ٺا“ سان خوف جو شڪار ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ جو مطلب ائين آهي، جيئن ڪوئي تاريخ جي ستل ڪروڌ کي جاڳائي. هي ماڻهو جيڪي دنيا جا فڪر ۽ فلسفا نه ٿا پڙهن، پر انهن کي اهو معلوم آهي ته ڪهڙي وقت ٻڪرو ۽ ڪهڙي وقت ڪات ٿيڻو آهي. انهن ماڻهن سان سياسي چالاڪيون ڪرڻ جو مطلب انهن کي چيڙائڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي. هي ماڻهو جن دهليءَ جي مسلمانن مان وانگر پنهنجي ڌرتيءَ جي هنڌن تي ڪڏهن به حڪومت ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪئي. پر جيڪي ماڻهو پنهنجي قوم جي هندن کي لکن جي تعداد ۾ نقل مڪانيءَ تي مجبور ڪري سگهن ٿا، انهن لاءِ ٻي ڪنهن آباديءَ سان اهڙو حشر ڪرڻ ڪو ڏکيو ڪم ڪونهي. انهن آزمايل ٻانهن کي تاريخ جي ٻي آزمائش ۾ وجهڻ هڪ وڏي غلطيءَ جو مظاهرو ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه ناهي. هي ماڻهو چاهين ٿا ته اردو ٻولي ڳالهائيندڙ هن ديس جو حصو ٿي وڃن. ان ڪري هو تاريخ جي اهم موقعن تي وڏي صبر سان رهيا آهن. هو تاريخ جي پراسيز کي سمجهن ٿا. پر جيڪڏهن انهن جي سمجهه کي انهن جي سادگي سمجهي انهن جي پيرن هيٺان انهن جي ڌرتي سرڪائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ته پوءِ اها ڪوشش هر ڌر جي لاءِ تمام ڏکي ثابت ٿيندي.
سنڌي ماڻهن جي مزاج کي سمجهڻ ايترو آسان ناهي.اردو ٻوليءَ جي سهڻي شاعره پروين شاڪر لکيو هو ته ”سونهن کي سمجهڻ ايترو سولو ناهي“ سنڌ معشوقن جي مزاج کان وڌيڪ منجهيل حقيقت جو نالو آهي. ان ڪري سنڌي جي باري ۾ ڪا به ٽرڙپايئ واري تڪڙ تاريخ جو وڏو خلم مچائي سگهي ٿي. سنڌي ماڻهن گذريل چاليهن سالن کان وٺي پيپلز پارٽيءَ جو ساٿ ڏنو آهي. هن ڀيري پنهنجي ديس جي سلامتيءَ لاءِ انهن جيڪڏهن ان سياسي ڌر کي به سڪتي ۾ آڻي ڇڏيو، جنهن جي لاءِ انهن ايم آر ڊيءَ جا ميدان ملهايا ۽ آمريت جو گوليون سينن تي سٺيون. هن ڀيري جيڪڏهن انهن سياسي طور تي پيپلز پارٽيءَ کي به پنهنجي حد ۾ رهڻ جي حوالي سان مجبور ڪري ڇڏيو ته پوءِ ان جو مطلب ان سواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي ته انهن متحده کي اهو پيغام اماڻيو آهي ته انهن جي لاءِ پنهنجي ديس کان وڌيڪ ڪجهه به ناهي ۽ هڪ ڏينهن جي پرامن هڙتال ڪري هن قوم متحده کي صرف ۽ صرف اهو چوڻ چاهيو آهي ته هي اڄ به اهي ڪٽ مست ماڻهو آهن، جن جنرل ضياءَ جي پوري فوجي طاقت جو مڙسيءَ سان مقابلو ڪيو. ان ڪري انهن جي لاءِ ڪنهن سان به منهن ڏيڻ مشڪل ناهي. ان ڪري هن قوم جا نوڙت ۽ نياز وارا ٻڌل هٿ کولڻ جي ڪوشش نه ڪئي وڃي ته بهتر آهي.
پر معلوم ناهي ته متحده تائين سنڌ جو پيغام پهتو يا نه!!؟
Thank you, Abdul!
Thank you, Maula bhai!
Sindh is at the turning point in politics. We as the PPP are losing ground and hostage to a tiny minority; The MQM
I agree that the education sector of Pakistan needs reformation on war footings, if the radicalization of the society has to be curtailed.
Thank you, Awais. Just because of late we are reminded that some radicals were highly-educated, by and large, formal education through federal funding allotted for the remote regions and marginalized groups will bring those communities into the fold and generally move them away from radicalization.
Kafir kafir shia rafzi kafir j na manay woh bhi kafir, Kafir kafir shia rafzi kafir j na manay woh bhi kafir, Kafir kafir shia rafzi kafir j na manay woh bhi kafir, Kafir kafir shia rafzi kafir j na manay woh bhi kafir, Kafir kafir shia rafzi kafir j na manay woh bhi kafir