Carving out new federating units for stronger federation
What is Federalism
John Kincaid, Professor at Lafayette College in Pennsylvania and director of the College’s Meyner Center for the Study of State and Local Government gave a useful definition of federalism:
Federalism is essentially a system of voluntary self-rule and shared rule. This is implied in the derivation of the word ‘federal’, which comes from the Latin foedus, meaning covenant. A covenant signifies a binding partnership among co-equals in which the parties to the covenant retain their individual identity and integrity while creating a new entity, such as a family or a body politic, that has its own identity and integrity as well. A covenant also signifies a morally binding commitment in which the partners behave toward each other in accord with the spirit of the law rather than merely the letter of the law.
– John Kincaid, Handbook of Federal Countries: 2002, Introduction, Montreal and Kingston: McGill-Queen’s University Press, 2002.
Ron Watts, former Principal of Queen’s University, Kingston, Ontario and Fellow of the Institute of Intergovernmental Relations, gave a functional definition of federalism:
Federalism provides a technique of constitutional organization that permits action by a shared government for certain common purposes, together with autonomous action by constituent units of government for purposes that relate to maintaining their distinctiveness, with each level directly responsible to its own electorate. Indeed, taking account of such examples as Canada, the United States and Mexico in North America, Brazil, Venezuela and Argentina in South America, Switzerland, Germany, Austria, Belgium and Spain in Europe, Russia in Europe and Asia, Australia, India, Pakistan and Malaysia in Asia, and Nigeria, Ethiopia, and South Africa in Africa, some 40 percent of the world’s population today live in countries that can be considered or claim to be federal, and many of these federations are clearly multicultural or even multinational in their composition.
– Ron Watts, Federalism Today, the background paper written for the International Conference on Federalism 2002, Saint Gallen, Switzerland, August 2002.
Source: Forums of Federations
The World’s Federations
There are about 28 federal countries in the world today, which together represent 40 per cent of the world’s population.
Almost all democracies with very large area or very large and ethnically diverse populations are federal. They include some of the largest and most complex democracies.
Their system of government, while it can be complex, has made many federations amongst the most prosperous countries in the world with high standards of government services.
Historically, most federations were the result of previously separate entities – the American 13 colonies, the Swiss cantons – coming together to form a federal government.
The entities would keep some powers to themselves but others were pooled with the central government of the new country.
More recently, previously unitary countries – such as Spain, Belgium and South Africa – have adopted federal structures as a way to maintain common central government for some purposes while empowering regional governments for other purposes.
In many very diverse societies, a federal system of government permits recognition both of this diversity and of common interests and identity at the same time. Federalism is a continuously evolving concept to cater the emerging governance needs in diverse democratic countries.
World map showing federal states in green. (Source: Wikipedia)
Argentina, Australia, Austria, Belau, Belgium, Bosnia and Herzegovina, Brazil, Canada, Comoros, Ethiopia, Germany, India, Iraq*, Malaysia, Mexico, Micronesia, Nigeria, Pakistan, Russia, St. Kitts and Nevis, South Africa, Spain, Sudan*, Switzerland, United Arab Emirates, United States of America, Venezuela
Pakistan
“The theory of Pakistan guarantees that federated units of the national government would have all the autonomy that you will find in the constitutions of the United States of America, Canada and Australia. But certain vital powers will remain vested in the Central Government such as the monetary system, national defence and other federal responsibilities.”
Quaid-i-Azam
Muhammad Ali Jinnah(An interview with the Associated Press of America 8th November 1945)
Muslim league passed historical resolution in 1940 at Lahore in its annual session and maintained that ‘the federating units of Pakistan would be autonomous and sovereign’. That is why, throughout the history of independent Pakistan this aspect of the resolution has nearly always been quoted by the advocates of autonomy of federating units. However, the adoption of the Government of India Act of 1935 as the provisional constitution at the time of independence undermined the original federal vision for the country. The Government of India Act of 1935 was amended to strengthen the control over federating units in
1947. These amendments made the central government ‘one of the most powerful governments in the world’The 1962 constitution provided a single list of federal subjects. The list was consisting of forty-
nine items including defence, external affairs, inter-provincial trade and commerce, national economic planning, currency, foreign exchange etc.The introduction of the parity formula, one-unit Scheme, amalgamation of provinces and states into the province of West Pakistan, further frustrated the federal scheme. And after that Military action in East Pakistan resulted in dismemberment of country.
The Constitution of 1956 created a formal federal polity but was abrogated by Ayub Khan in 1958. The 1962 Constitution created by a military regime further centralized the governance structure.
Pakistan Peoples Party and federation
It is a birthright too often snatched at the point of the gun from the citizens by the very men who are to guard and defend us. This can stop to enable the people and the country to march with confidence and courage, with pride and dignity, with progress and prosperity into the twenty first century.Pakistan is a great Federation. Its multilingual and multicultural society is its strength. Its sons and daughters are its true assets, the bright face of its future, the promise of all our tomorrows.
The Pakistan Peoples Party is the only Federal, democratic and equal opportunity Party that can guarantee to our great people a great future. The PPP worker is selfless and committed to the values of Faith, freedom, fundamental human rights, family values and a wholesome society based on the rule of law and human dignity.
PPP Manifestos
Shaheed Zulifiqar Ali Bhutto and Shaheed Benazir Bhutto understood the dynamics of pakistani Politics and diversity, therefore they struggled for making Pakistan a multi-nation state.
The 1973 constitution was signed by all leaders of parliamentary parties and passed unanimously on 12th April, 1973.
The unanimously passed constitution enshrined a federal structure with three tiers of governance – local, provincial and federal. Prime Minister Zulfiqar Ali Bhutto had promised to end the Concurrent List after 10 years of the implementation of the 1973 Constitution.
“Shaheed Benazir Bhutto continues to be the symbol of federation of Pakistan even in her martyrdom as she was in her life”
(Prime Minister of Pakistan Syed Yousaf Raza Gillani on the occasion of Shaheed Benazir Bhutto 57th birth anniversary and the opening ceremony of Benazir Monument.)
Now, after the assassination of Benazir Bhutto, Mr Zardari represents the unity of the Pakistani federation. When Benazir Bhutto was assassinated and there was a sort of insurgence shown by the people of Sindh, and when whole Sindh was chanted ‘Pakistan Na Khappay’(We don’t want Pakistan) in extreme anger, while PPP co chairman Asif Ali Zardari raised slogan of “Pakistan Khappy”in Neudero Sindh, thus PPP and it’s leadership saved the federation.
Mian Raza Rabbani writes , the 1973 Constitution given by Shaheed Zulfikar Ali Bhutto was democratic, federal and parliamentary. It had a vision of Federalism in terms of fiscal devolution, ownership of resources, participation in policy formation and collective decision making.
This was a fundamental change from earlier Constitutions. Unfortunately with deliberate intent various provisions of the Constitution, in particular, relating to provincial autonomy, were circumvented with mala fide intent. These were subsequently defaced by amendments through military dictators. The Eighth Amendment, the Legal Framework Order and the Seventeenth Amendment virtually made Pakistan a unitary State.
As a consequence the provinces were deprived of their economic, political and cultural rights. This alienation fanned nationalist movements, people were drawn away from the political mainstream. Horizontal and vertical polarisation of society peaked, groups called people to armed struggle for restoration of their rights—supporters of the Federation were under a shadow. In these circumstances Parliament had to steer the transition to democracy and the revival of federalism.
In this atmosphere of suffocation Parliament rose above the political divide, buried the hatchet by unanimously enacting the Eighteenth Amendment. It has built on the edifice of the 1973 Constitution, the institutions of the CCI, NEC, NFC and Parliament have been strengthened.
It has corrected the imbalance of powers between the President and Parliament, curtailed Presidential and Prime Ministerial discretion, deleted the Concurrent List, provided a transparent methodology for the appointment of Judges and the Election Commission. It is the first Parliament that declared the Legal Framework Order, 2003, and its amendments to have been made without any lawful authority and to no legal effect, it repealed the Seventeenth Amendment.
The constitution was substantially amended by military rulers, General Zia-ul-Huq and General Pervez Musharraf and made it a unitary & centralized system.
General Zia used the slogan of Islam for his efforts towards acclimatization and amalgamation. And Musharaf’s Centralizing policies in the name of devolution resulted into sense of alienation, deprivation and unrest in smaller provinces and Balochistan experienced another insurgency, and alienation is at an all-time high. During both undemocratic era , constitutional amendments by Military dictators undermined the parliamentary and Federal nature of the constitution, and due to 8th and 17th Amendments constitutional federal parliamentary system operated more likely a presidential unitary system.
Pakistan is made of different nationalities and it is inherently a plural society, and countries with plural societies always opt for federation, provincial autonomy and decentralization. As it is a perfect case of plural society so it need to decentralize powers in order to keep different nationalities united, along with the federating units should be given maximum autonomy plus their regional languages should be given status of national languages, mother tongues be declared medium of instructions in schools besides making efforts for promotion of cultures in accordance with the principles of diversity.
Though the Pakistani federation fulfils minimum criteria of federalism but it operates more likely as a unitary system. Stephen Philip Cohen considers Pakistan as one of the world’s most ethnically and linguistically complex states. And management of ethnic diversity has remained problematic in Pakistan even after 64 years. Various ethno-linguistic groups have challenged writ of the state at various junctures of Pakistan’s history. In 1971, it became the first post colonial state that suffered a successful secessionist movement that resulted in the creation of Bangladesh. The Post-1971 Pakistan has witnessed Bloch insurgencies; Pashtun separatism; Sindhi regionalism; and huge sense of marginalization, discrimination and alienation in Southern Punjab.
A number of alternatives to federation have been proposed to manage diversity in Pakistan. But I prefer and recommend Charles H. Kennedy‘s idea, he has argued to “redesign territorial boundaries of the constituent units to make them accord more closely with the ethnic landscape of the state”. He also approved more devolution of authority for the proposed homogenous constituent units.
Pakistan is a multination state, and each of its provinces or regions is associated with a certain linguistic group; then Why? Make new provinces only on administrative grounds?
Only through new provinces Pakistan can protect and accommodate marginalized and disadvantaged groups, and new province policy is recommendatory & enthusiastic for advancing & cultivating unity in diversity in the affair of federalism. We can acheive workable federation and delivering democracy dividends only through recognition, accomodation and integretion of racial, religious and ethnic minorities. Pakistan needs a cultural transformation wherein all nationalities, minorities and ethnic groups are taken on board before deciding about any issue of national importance and indigenous exploitive social affiliation should not be welcomed on any grounds. We can acheive national unity and solid cohesion only through recognition, accommodation and integretion of racial, religious and ethnic minorities.
Within Punjab, three well-known groups/regions may be recognized on the linguistic and geographical basis – the Punjabi speaking, central Punjab; the Pothowhari speaking, northern Punjab; and the Siraiki speaking, southern Punjab. The ‘civil-military establishment, and non permanent members of establishment from the central and the northern Punjab, together make ‘the Punjabi ruling Class’, “Takht Lahore”. And the Siraikis of the southern Punjab – a relatively poorer and marginalized region – popularly term the central and northern Punjab “jointly” as the ‘Upper Punjab’. The term, perhaps, denotes the deprivation and marginality of southern Punjab vis-à-vis upper Punjab.
Punjab dominates the federation and it is the most populous and relatively developed and prosperous region of the country with 60 per cent of the population. As veteran South Asia expert & author of Pakistan: a modern history Ian Talbot very rightly writes “Its predominance in ‘armed forces and to a lesser extent in the civil bureaucracy’ has been perceived by smaller units as ‘Punjabisation’ of Pakistan”. Moreover long military rules and security state narrative has always been identified as a government synonymous with Punjabi domination. Therefore, Kennedy says, “at the core of ethno-regional sentiments’ in Pakistan is the perception that ‘Punjabi community dominates the politics and society of the state”. Owen Bennett Jones also argued that Punjab dominates and as a result has ‘never seen the need to press for greater autonomy’.
The Punjab dominated establishment always suppress the smaller nationalities with support from civil bureaucracy, religious and urban based political parties and right wing media. Now ‘Takht e Lahore’ mentality is once again trying to suppress identity, rights and dreams of people residing in Southern Punjab, Takht e Lahore run by Sharif brothers not only diverting the debate by bringing things like new provinces on an administrative basis, but also denying centuries-old nation identity of Saraiki Waseb.
Saraiki Area Study Center Multan, inaugurated by Prime Minister of Pakistan Yousaf Raza Gillani
Wistfully, Takht e Lahore does not acknowledge and accomodate existance of distinct language, cultural and religious groups within Punjab. It does not accept Siraiki speaking people distinct linguistic and cultural group, and denies it’s literature, nationalism and legitimate demand of Saraikistan. Likewise there is Pothohari region which should also be duly acknowledged. If we look in terms of voters or seats in the provincial assembly then Punjab is outnumbered by Siraiki speaking representatives. Even Takht e Lahore is ignoring it’s senior most member Javed hashmi’s proposal, he had said that Punjab should be divided into four provinces to make it more manageable.
We welcome the statement of Prime Minister Syed Yusuf Raza Gilani, he promised to make Seraiki province a part of PPP’s next election manifesto, and a committee had been formed to include the creation of new provinces in the Pakistan.
According to official statistics (published by the CIA Factbook on Pakistan 2010) the following is the ethnic composition of Pakistan: Punjabi 44.68%, Pashtun (Pathan) 15.42%, Sindhi 14.1%, Sariaki 8.38%, Muhajirs 7.57%, Balochi 3.57%, other 6.28%. There are however certain important definitional issues with the current census (e.g., the way Saraiki is treated as a part or dialect of Punjabi).
The main Saraiki speaking areas in the Punjab province are Multan, Bahawalpur, Dera Ghazi Khan, Dera Ismail Khan and some parts of Sargodha division. Saraiki is also spoken widely in Sindh and Balochistan provinces of Pakistan. It has many sweet dialects and is considered as the language of love.
A significant number of Saraikis also reside in India, with most concentrated in the state of Punjab, Maharashtra and Gujarat. The Saraikis maintain that they have a separate language and culture, but their language is often viewed as a dialect of Sindhi or Punjabi.
There is a need to change the centralist mindset and attitude towards smaller and sub-national groups, their language and cultures. A major development in the creation of a genuine federal system in Pakistan has been the unanimous passage of the 18th Amendment to the 1973 Constitution in 2010. It nullified most of the undemocratic changes incorporated by military regimes, returning parliamentary powers to their original nature with more powers given to the provinces.
Since Pakistan was achieved on the demands envisaged in 1940 Lahore Resolution, efforts should be made that all powers except Defense, Currency, and Foreign Affairs should be devolved to federating units, and democratic institutions should be strengthened and supremacy of the parliament should be upheld and there should be no interference from security establishment.
The major federal challenge for Pakistan, a geographically and demographically diverse nation, is to empower its provinces and tribal areas, nurture and institutionalize the mindset and culture of federalism, while at the same time maintaining a united federal republic.
ذلتن جي سفر جي پڄاڻيءَ جي شروعات!
بئريسٽر ضمير گهمرو
سنڌ اهو ڏيهه رهيو آهي، جتي حڪمرانن کي مينڊيٽ ڏئي سنڌين پٺتي به ڪڏهن ورائي نه ڏٺو هو، هنن ساده دل ماڻهن جي اهڙي فراخدلي، ايمانداري ۽ وفاداري سموري لوڀ لالچ کان پاڪ رهي آهي. هو ڪنهن کي محبت آڇين ته به غير مشروط، سندن اهڙي وڏپڻ ۽ اخلاص کي شاطر ۽ لوڀي حڪمران ۽ ڌارين هميشه پئي انهن جي ڪمزوري سمجهيو آهي. دنيا جي سمورن ڏيهن ۾ قومون جمهوري مينڊيٽ حڪمرانن کي ٺڪي ٺوڪي ڏين ٿيون، اهڙو ڪو به سوال رهيل نه هجي ٿو، جيڪو کين کان نه پڇيو وڃي، پر پ پ کي گذريل 40 سالن کان سنڌ پنهنجي محبت پليٽ ۾ وجهي آڇي ڏني. ٽي دور گذري ويا، سندن زندگي ۾ ڦيرو ڪو نه آيو ۽ جڏهن چوٿين دور ۾ گذريل ساڍن ٽن سالن کان سرڪار جو اقتدار شروع ٿيو ته سنڌ جي عوام ۾ اها سرهائي پيدا ٿي ته هينئر پ پ کي شهيد بينظير جي صورت ۾ نقصان به گهڻو پيو آهي، ان ڪري اها سنڌي عوام جي قربانين ۽ مينڊيٽ جي پاس خاطري رکي سندن زندگين ۾ ڦيرو آڻيندي. ڏينهن، مهينا ۽ سال گذرندا ويا، پر پ پ سرڪار سنڌ جي قومي حقن ۽ سنڌ ۾ بهتر سماج قائم ڪرڻ وارن ٻن مک نقطن تي هر ڏينهن پويان پير ڪيا. ايتري تائين جو سنڌ اسيمبليءَ کي به باءِ پاس ڪري ڌارين مشيرن جي فوج مقرر ڪري سنڌ جي ناڻي تي ڌاڙو هڻايو ويو. سنڌ ۾ سول بيوروڪريسي ۽ پوليس کي بهتر بنائڻ بجاءِ انهن کي ڪرپشن ۽ اقربا پروري جي ور چاڙهيو ويو ۽ سنڌ جا وسيلا هڪ طرف اسلام آباد حوالي ڪيا ويا، ٻئي پاسي رهيل وسيلن کي بي دردي سان لُٽيو ۽ ڦريو ويو. ان جي شروعات 2008ع جي آخر يعني پهرين سال ئي ٿي چڪي هئي، پر عوام ۾ سرت ۽ ساڃهه جاڳائيندي ٽن سالن جو وقت هينئر ڄڻ صديون لڳي ٿو.
پ پ ۽ سنڌ جو ناڻو:
2003ع ۾ جڏهن پ پ اقتدار کان ٻاهر هئي ته سنڌ جي ناڻي تي هن اهڙو زبردست موقف اختيار ڪيو، جهڙو گڏيل پاڪستان ۾ بنگالين اختيار ڪيو هو. هن سنڌ اسيمبلي ۾ ٺهراءُ پيش ڪيو ته اسلام آباد چئني صوبن جا جدا کاتا رکي ۽ آبادي جي بنياد تي پنهنجو مقرر ڪيل حصو ڪٽي باقي ٽيڪس روينيو صوبن جي اڪائونٽ مان هنن کي واپس ڪري. هن ٺهراءَ موجب پنجاب کي پنهنجي آبادي جي بنياد تي اسلام آباد کي هلائڻ لاءِ 57 سيڪڙو رقم مهيا ڪرڻي هئي، جيڪا هينئر هو زيرو ڪري رهيو آهي. اهڙي طرح سنڌ کي پنهنجي آمدنيءَ مان آبادي موجب مرڪز کي 24 سيڪڙو ڏيڻو ڪيو، جيڪا هينئر 85 سيڪڙو ڏئي رهي آهي. جڏهن نام نهاد اين ايف سي جي گڏجاڻين جو وقت آيو ته اين ايف سي تي هڪ ڌاريو ميمبر مقرر ڪيو ويو، جنهن چيو ته ڇا جا جدا اڪائونٽ، ڇا جو اسلام آباد جي خرچ جو حساب، هاڻي ته سرحد ۽ بلوچستان کي به وڌيڪ رقم سنڌ واري ناڻي مان ڏني ويندي. سرحد ۽ بلوچستان کي آئين موجب اڳ جيڪا گرانٽ جي صورت ۾ اسلام آباد مان رقم ملندي هئي، اها هو هاڻي حق جي طور کڻندا. ايتري تائين جو اين ايف سي ۾ سنڌ اسيمبلي جي 2003ع واري ٺهراءَ جي روشني ۾ سنڌ جو موقف ئي پيش نه ڪيو ويو ۽ سنڌ سرڪار سنڌ جي ڏاهن، دانشورن، مالياتي ماهرن سان صلاح ڪرڻ بجاءِ بنگالي کي سنڌ جي ناڻي تي اسلام آبا دجو حق بنائڻ لاءِ سمورا اختيار ڏئي ڇڏيا. سنڌ تي مالي ون يونٽ لڳڻ خلاف احتجاج ٿيا، بک هڙتال، هڙتالون ۽ مظاهرا ٿيا، پر پ پ سرڪار جي ڪن تي جونءِ نه چري. چيائون ته اسان کي مينڊيٽ آهي. ائين سنڌ ناڻي تي پنهنجو ڪيس وڃائي ويٺي. پ پ ۾ ان جا تماشي ڪوڏيا ان ساڳي بنگالي کي آجياڻا ڏيندا رهيا. قومي حقن سان پ پ ۽ ان جي حامين جو هي رويو جيتوڻيڪ ناقابل برداشت هو، پر سنڌي عوام ان ويساهه گهاتي تي به چپ رهيو ۽ سنڌ جو هزار ارب رپين کان وڌيڪ ٽيڪس روينيو مرڪز حوالي ڪيو ويو. 2003ع واري ٺهراءَ کي سنڌ اسيمبلي 2010ع ۾ مرڪز جي چوڻ تي رد ڪري ڇڏيو!
پ پ ۽ سنڌ جو ڪوئلو:
سرڪار ايندي ئي 2008ع ۾ پ پ سرڪار هڪ اڳوڻي بيوروڪريٽ جي هدايتن تي سنڌ جو ڪوئلو کڻڻ جي سازش سَٽي. وزير اعظم ٿرڪول اٿارٽي ٺاهڻ جو اعلان ڪيو، جنهن تي اسان قانوني ڪارروائي ڪئي ته هي صوبائي معاملو آهي ۽ وزير اعظم کي ٿر ڪول اٿارٽي ٺاهڻ جو ڪو به اختيار نه آهي. اهو فيصلو واپس ورتو ويو، پر پوءِ وري ساڳيو نوٽيفڪيشن ٿرڪول ۽ انرجي بورڊ جي نالي تي سنڌ سرڪار جاري ڪري، مرڪز جا پنج نمائندا ٿرڪول ۽ انرجي بورڊ جا ميمبر بڻايا. جڏهن ان نوٽيفڪيشن کي به اسان سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ چئلينج ڪيو ته هاءِ ڪورٽ جي فيصلي جي ڊپ کان ٿر ڪول ۽ انرجي بورڊ واري غير آئيني اداري کي قانوني تحفظ ڏيڻ لاءِ اسيمبلي مان بل پاس ڪرايو ويو، جنهن ۾ ڪوئلي جهڙي نج صوبائي اسم تي مرڪز جي اجاره داري کي تسليم ڪيو ويو. سنڌ اسيمبلي پاران اڳ ئي ٺاهيل سنڌ ڪول اٿارٽي ۽ ان جي بورڊ، جنهن ۾ سڀ سنڌ جا ميمبر آهن کي عملي طور رد ڪيو ويو. ڪوئلو نج صوبائي اسم هجڻ باوجود مرڪز پاران ڊاڪٽر ثمر مبارڪ کي ڪوئلي جي سمورين اسڪيمن تي وارد ڪيو ويو، جنهن پنج سئو کان وڌيڪ ملازم پنجاب جا ڀرتي ڪري ڇڏيا. اڃان هزار کان وڌيڪ ملازم پنجاب مان ڀرتي ڪرڻ جي تياري ڪري رهيو آهي. اهڙي طرح ڪوئلي جهڙي نج صوبائي اسم تي به سنڌ سرڪار پنهنجي گهر ۾ زوري مرڪز کي وٺي آئي. اهڙي ويساهه گهاتي تي به سنڌ جي عوام احتجاج ضرور ڪيو، پر سرڪار مينڊيٽ جي بهاني ڌارين کي سنڌ وٺي آئي.
پ پ سرڪار ۽ سول سروس:
عوام سمجهيو ته سنڌ جي بيوروڪريسي ۽ پوليس کي نه صرف ٻاهرين اثر کان پاڪ ڪيو ويندو، پر انهن کي بهتر ڪري سنڌ جي عوام کي بهتر پوليس ۽ بيوروڪريسي ڏني ويندي، پر مرڪز کان آفيسرن جي لوڌ سنڌ تي نازل ڪئي وئي. هر وفاقي اداري کان آيل آفيسر سنڌ ۾ اهم جاين تي ويهي رهيا. هاءِ ڪورٽ پاران گيهه ڪارپوريشن، اسٽيل مل ۽ ٻين ادارن کان ايندڙ 12 آفيسرن، جيڪي سنڌ ۾ اهم عهدن تي ويٺل آهن، بابت فيصلو ڏنو ويو ته اهي مقرريون غير آئيني ۽ غير قانوني آهن، پر وري سنڌ جي مينڊيٽ جي توهين ڪندي اسيمبلي مان انهن کي تحفظ ڏياريو ويو. معنيٰ سنڌ اسيمبلي گذريل ساڍن ٽن سالن ۾ مذاق بڻجي وئي. اها يا ته غير قانوني مقرر ڪيل آفيسرن کي قانوني تحفظ ڏئي پئي يا وري ڪوئلي تي مرڪز جي اجاره داري قائم ڪرڻ لاءِ استعمال ڪئي پئي وڃي. ان جا جيرا رڍن ۽ ٻڪرين وانگر ٻيڪڻ کان به روڪيا ويا.
سنڌ پوليس:
سنڌ پوليس جي سٺي ساک رکندڙ آفيسرن کي گهر ڀيڙو ڪيو ويو، بشير ميمڻ کي بلوچستان سرڪار حوالي ڪيو ويو. اهڙي طرح اي ڊي خواجه، غلام نبي ميمڻ، خالق شيخ، نجف مرزا سميت ڪيترن ئي سنڌي آفيسرن کي هٽائي پ پ سرڪار ڪراچي ۾ پنجاب جا هينئر ٻارهن ڊي آءِ جي مقرر ڪيا آهن. ڪراچي ۾ انهن جي رات آهي ۽ هر هفتي اربين رپين جي ڪرپشن ڪئي پئي وڃي. سنڌ ۾ هوم سيڪريٽري پڻ گذريل ٽن سالن کان ٻاهريون گهرايو ويو ۽ هينئر هڪ رٽائرڊ آفيسر کي رکيو ويو آهي، جنهن کي سپريم ڪورٽ مرڪز مان ڊي جي ايف آءِ اي طور هٽائڻ جو حڪم ڏنو هو، يعني مفرورن جو گهر سنڌ ۾ آهي. اهڙي طرح پوري صوبي ۾ پوليس ۾ نه رڳو اقربا پروري ۽ رشوت تي مقرريون ۽ بدليون ڪيون ويون، پر مخصوص آفيسرن کي غير قانوني ترقيون ڏئي سنڌ تي مسلط ڪيو ويو. قانون ۽ آئين سڀ مينڊيٽ حوالي ڪيا ويا، ڄڻ سرڪار کي مينڊيٽ ئي آئين ۽ قانون تي عمل لاءِ نه، پر ان جي خلاف ورزي ڪرڻ لاءِ مليو هو. سرڪار گذريل ٽن سالن ۾ جن سرڪاري عهدن تي مقرريون ڪيون آهن، انهن لاءِ اهليت هڪ ئي مقرر ٿيل آهي ته اهي رڳو پ پ پاران مليل لسٽن تي مقرر ڪيا ويندا. صوبي جي پبلڪ سروس ڪميشن ۾ رٽائرڊ ميمبر مقرر ڪيا ويا، جن صوبي جي هن آئيني اداري ۾ مبينه رشوت جي بازار گرم ڪري ڇڏي آهي ۽ سنڌ مان ميرٽ جو جنازو نڪري رهيو آهي. ان صورتحال ۾ سنڌ گذريل ساڍن ٽن سالن کان يرغمال آهي.
18 هين ترميم ۽ سنڌ:
18 هين ترميم جي بهاني ڪنڪرنٽ لسٽ مان مک اسم ڪڍي جهڙوڪ بجلي، ميڊيڪل، انجنيئرنگ، ڪرمنل لا سميت ڪيترائي کاتا مرڪز حوالي ڪيا ويا ۽ مرڪز ۾ غير آئيني صوبائي وزارتون ختم ڪرڻ بجاءِ ملازمن جو بار سنڌ تي وڌو ويو. ارڙهين ترميم کان پوءِ مرڪز صوبائي کاتن جا 200 کان وڌيڪ ادارا پاڻ وٽ رکي ڇڏيا آهن. ارڙهين ترميم کان اڳ مڪرز جا اسم 67 هئا ۽ هينئر 74 آهن. چيائون صوبائي خودمختياري ڏئي رهيا آهن، ارڙهين ترميم ۾ سمورن صوبن پنهنجي نمائندگي ڪئي ۽ پنهنجن مفادن جو تحفظ ڪيو، پر جيڪڏهن نمائندگي نه هئي ته سنڌ کي. سنڌ جي نمائندگي رضا رباني ڪري رهيو هو، جنهن بجلي جو اسم مرڪزي لسٽ ۾ وجهرايو ته متان ڪوئلي نڪرڻ کان پوءِ سنڌ پاڻ ڀري ٿئي. اهڙي طرح 18 ترميم جو بار سنڌ تي اڇلايو ويو. سڻڀا ادارا جهڙوڪ اي او بي آءِ ۽ ورڪرز وئلفيئر بورڊ اڃان مرڪز وٽ آهن. مرڪز غير آئيني طور ڊرگ ريگوليٽري اٿارٽي پڻ ٺاهي رهيو آهي، فقط پاڻ پڏائڻ لاءِ وزيرن کي حڪم ڏنو ويو ته 18 هين ترميم تي صوبائي خودمختياري جو ڏينهن ملهايو. ارڙهين ترميم جو مثال ائين آهي ته مينهن جو کير وارو حصو مرڪز وٽ ۽ گاهه کائڻ وارو اڳيون حصو سنڌ وٽ. ان تي به چيو ويو ته مينڊيٽ جو ڪارنامو آهي.
مرڪز ۾ نمائندگي ۽ سنڌ:
سنڌ پنهنجي اکين اڳيان ڏٺو ته سنڌ جي سينيٽ جون سيٽون به رحمان ملڪ ۽ ڊاڪٽر عاصم جهڙن سنڌ مخالف ماڻهن حوالي ڪيون ويون. ڊاڪٽر عاصم کي تيل ۽ گئس واري سڻڀي وزارت سنڌ جي قيمت تي ڏني وئي، جنهن اچڻ سان سوئي سدرن گئس جي سنڌي ايم ڊي کي هٽائي ڇڏيو ۽ سوئي گئس ۽ تيل جي ادارن مان سنڌين جي بي دخلي جاري آهي. مرڪز ۾ مختلف ادارن ۾ سنڌين کي مشرف واري دور کان به وڌيڪ نااهل سمجهيو ويو ۽ مرڪزي ادارن ۾ سنڌين جي نمائندگي اٽي ۾ لوڻ برابر آهي. پ پ سرڪار جي قيادت عجيب احساس ڪمتري جي وَر چڙهيل آهي ته اها اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ سنڌي سڏائڻ تي به شرم محسوس ڪري ٿي. مرڪز ته ٺهيو سنڌ ۾ اهم عهدن تي ڌارين کي مقرر ڪيو ويو آهي. سنڌ ۾ آءِ جي ۽ چيف سيڪريٽري ارڙهين ترميم کان پوءِ به مرڪز مقرر ڪيا آهن، ڪنهن به سنڌي کي انهن عهدن لاءِ اهل نه سمجهيو ويو. اهڙي طرح سنڌ کي نه صرف مرڪز، پر پنهنجي صوبي ۾ به حق حڪمراني کان محروم رکيو ويو.
سنڌ جو انتظامي ورهاڱو:
گذريل ساڍن ٽن سالن جي بي دردي واري جنهن ڪيفيت مان سنڌ گذري رهي هئي، سنڌين ان تي به صبر ڪيو، پر آخر جڏهن ڌرتي جو انتظامي ورهاڱو ڪيو ويو ته سڄي سنڌ ٽامو بڻجي وئي. عوام جو ايمان هو ته پ پ سرڪار سنڌ جي وحدت سان اهڙي حرڪت نه ڪندي، پر اسلام آباد ۾ راتو رات علاوالدين خلجي وانگر بابر اعواڻ کي گهرائي سنڌ کي انتظامي طور ٻن حصن ۾ ورهايو ويو. گذريل ساڍن ٽن سالن جي ذلتن ۽ سنڌ جي حقن تي ڌاڙو سنڌي عوام برداشت ڪيو، پر جڏهن سنڌ جي وجود تي وار ڪيو ويو ته سڄي سنڌ پ پ اقتدار جي خلاف سراپا احتجاج ٿي. ڌرتي پ پ لاءِ ان ڏينهن ۾ جيترو ٽامو ٿي ان جو مثال ملڻ مشڪل آهي. وزير، مشير سڀ ٻرن ۾ لِڪا ۽ آخر وري ڪمشنري نظام کي بحال نه ڪيو ويو، پر وري به مشرف جي ڪاري قانون کي سنڌ تي مڙهيو ويو. پ پ جي اهڙي عمل خلاف اڄ تائين به سنڌ سڪتي ۾ آهي ته جن درن تي سنڌين چميون ڇڏيون آهن، اهي دولت جي موهه ۾ ڌارين سان گڏجي سنڌ جي وحدت تي راتاها هڻڻ لڳا. سنڌ سنڌين لاءِ ملڪ جي نه، پر عقيدي جو درجو رکي ٿي، هن جي وحدت سان هٿ چراند مينڊيٽ جي توهين کي واضح ڪري ڇڏيو ۽ سنڌ جو احتجاج هتي ئي نه، پر سڄي دنيا ۾ پکڙجي ويو. ڏيهه پرڏيهه مان سنڌين ۾ ڄڻ ماتم ٿي ويو، هن عمل خلاف هر گهر جي اک آلي هئي، هر ڪو پنهنجو ڪم ڪار، گهر گهاٽ ڇڏي ڌرتي جي جنگ وڙهڻ لاءِ اٿي کڙيو ٿيو. سنڌين جي ماتم کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ مشرف جي نظام کي وري سنڌ ۾ لاڳو ڪيو ويو، سنڌي ميڊيا تي ٻئي ڏينهن کان ئي دٻاءُ وجهڻ شروع ڪيو ويو. ايتري تائين جو وزيرن ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش جي سرواڻ علي قاضي خلاف به زهر اوڳاڇڻ شروع ڪيو، جنهن بل صحيح ڪرڻ شرط صرف اهو ڏوهه ڪيو ته سنڌ جي عوام کي هن وڏي سانحي ۽ ان جي نتيجن کان آگاهه ڪيو. اسان کان رات جو ٻي وڳي اٿاري موقف ورتو ويو ۽ ائين سنڌ باهه جيان ڀڙڪي اٿي. اهڙي ڏوهه ڪرڻ تي سنڌ جا گهڻ گهرا وزير ندامت نه، پر فخر محسوس ڪن ٿا.
پ پ سرڪار جي هينئر واري پاليسي:
پ پ سرڪار ٻن ڏينهن کان پوءِ جڏهن تاريخ جي هن وڏي صدمي مان ٻاهر نڪتي آهي ته پنهنجي لڄ پرچائڻ خاطر مثبت اپاءَ وٺڻ بدران سنڌ جي گهڻ گهرن ۽ سنڌ بچايو ڪاميٽي سان ٽڪراءَ ۾ آئي آهي، جنهن 13 آگسٽ تي هن المئي خلاف سڄي سنڌ ۾ هڙتال جو سڏ ڏنو. پرامن احتجاج، مظاهرا ۽ هڙتالون ڪرڻ هر شهري جو بنيادي آئيني حق آهي ۽ پ پ سرڪار پاران پرامن احتجاج خلاف جارحانه لهجو اختيار ڪيو ويو، جيڪو ڪنهن به طريقي سان جمهوري قدرن سان سهمت نه آهي. پ پ سرڪار کي گهرجي ته سنڌي عوام کي پنهنجي ڌرتي جي وحدت ۽ ان سان مڪمل يڪجهتي واري عمل کي اڳتي وڌڻ ڏي. هونئن به گورنر جيڪو مرڪز جو نمائندو آهي، سنڌ اسيمبلي پاران منسوخ ڪيل ايڪٽ کي آئين موجب ختم نٿو ڪري سگهي، ان ڪري موجوده سرشتو غير آئيني ۽ غير قانوني آهي، جنهن لاءِ جلد عدالت جو ڪڙو کڙڪايو پيو وڃي.
سنڌ هينئر اهڙي هنڌ تي بيٺل آهي، جتي سنڌي عوام هاڻي پنهنجي مينڊيٽ کي بنا شرط شروط جي پ پ حوالي نٿو ڪري سگهي ۽ سنڌ جي وحدت کي بچائڻ ۽ سنڌ ۾ مهذب سماج قائم ڪرڻ لاءِ هو هينئر لاپرواهي ۾ رهڻ کان نڪري آيو آهي. هو تبديلي چاهي ٿو، اهڙي تبديلي جيڪا سنڌ جي وحدت، ان جي وسيلن کي محفوظ ڪري ۽ عوام کي شاندار حال ۽ مستقبل ڏئي. ماضي ۾ اسلام آباد پ پ تي الزام هڻندي آئي آهي ته اها ملڪ لاءِ سيڪيورٽي رسڪ آهي، پر سنڌ ۾ اهو پهريون ڀيرو آهي جو سنڌ لاءِ پ پ کي سيڪيورٽي رسڪ قرار ڏنو پيو وڃي.
barrister-zamir@hotmail.com
The Kawish Group of Publication
B/2 Civil Line Hyderabad,Sindh Pakistan.
Phone:+92 (22) 2780026,2780027,2780525 Fax: +92 (22) 2780772, 2781167
Email: kawish12@gmail.com —- thekawish_hyd@yahoo.com
ومي سياست ۽ نئين سنڌ!
سنڌ کي رڳو تبديليءَ جو خواب نه پر ساڀيان گهرجي!
جامي چانڊيو
جيتوڻيڪ سنڌي عوام چڱي وقت کان اُهي واضح اشارا ٿي ڏنا ته اُهو تيزيءَ سان تبديل ٿي رهيو آهي، پر لڳي ٿو ته ڪنهن به ان جو گهربل نوٽيس نٿي ورتو. پ پ پ ان کي پنهنجو راڄ سمجهي ان جي خواهشن، محرڪن، ڪيفيتن ۽ سگهه کي رڳو “سنڌ ڪارڊ” کان اڳتي ڪڏهن به نه ڏٺو. هونئن ته پ پ پ تي هميشه اهو الزام لڳندو هو ته اها اقتداري سياست جي راند ۾ سنڌ کي هڪ ڪارڊ طور استعمال ڪري ٿي. بجاءِ ان جي جو پ پ پ پنهنجي سياسي ڪردار ۽ عمل سان ان الزام جي ترديد ڪري ها، پ پ پ پاڻ مٿان لڳل ان الزام کي سئو سيڪڙو سچ ثابت ڪري ڏيکاريو. سنڌ جي قومي سياست جيڪا گهڻي حد تائين هم خياليءَ باوجود انيڪ تنظيمن ۽ گروهن ۾ ورهايل آهي، ان به سنڌ جي عوام جي سياسي شعور کي سنڌ جي اشوز تي جدوجهدن لاءِ ته يقيناً استعمال ڪيو پر ان کي ڪنهن وڏيءَ حقيقي قومي تنظيم، سگهاري تحريڪ يا نتيجه خيز جدوجهد ۾ تبديل نه ڪري سگهي. نتيجي ۾ سنڌي عوام جو تمام اڳتي وڌيل سياسي شعور ۽ تحرڪ اڃا به پَٽَ ۾ پيل آهي، جنهن کي پهرين سمجهڻ ۽ پوءِ صحيح دڳُ ڏيڻ جي ضرورت آهي.
سنڌ ۾ پ پ پ ۽ ايم ڪيو ايم جي ناجائز اتحاد جي سنڌ دشمن فيصلن خلاف سنڌي قومپرستن جي سڏ تي سنڌ ۾ ٿيل ڪامياب هڙتال تي يقيناً سڀني قومي سياست ڪندڙ ڌرين، سنڌي عوام، سنڌي ميڊيا ۽ انهن سمورن ماڻهن کي مبارڪون هجن، جن سنڌ جي قومي ٻڌيءَ کي هڪ ڀيرو وري دنيا آڏو پنهنجيءَ سموريءَ سگهه سان واضح ڪيو. حقيقت اِها آهي ته اهو ڪو پهريون ڀيرو ناهي جو سنڌي عوام اهڙيءَ طرح پنهنجي قومي غيرت، سياسي سجاڳيءَ ۽ ٻڌيءَ جو مظاهرو ڪيو هجي. جيئن ماضيءَ جي اهڙن موقعن سنڌي عوام جي قسمت ۾ ڪو بنيادي ڦيرو نه آندو، تيئن هن ڀيري به ڪا ضمانت نه آهي ته سنڌي عوام جي هيءَ قومي سجاڳي، غيرت، ٻڌي ۽ تحرڪ سندن نجات جو ڪو اثرائتو ذريعو بڻبا. ان ڪري هن ڀيري هن ڪاميابيءَ جي سحر ۾ لُڙهڻ جي بجاءِ هن سموري صورتحال تي نهايت سنجيدگيءَ سان غور ڪرڻ، ان مان گهربل نتيجا ڪڍڻ ۽ ان کي ڪو دَڳُ ڏيڻ جي ضرورت آهي. مون پنهنجي گذريل 25 سالن جي شعوري ڄمار ۾ اهڙا گهڻا موقعا اڳ به ڏٺا آهن، جيڪي گهربل دڳُ نه ملڻ سبب راهن ۾ رُلي ويا ۽ وڌيڪ فرسٽريشن ۾ تبديل ٿي ويا. رڳو ضيائي مارشلا ۽ ايم آر ڊيءَ جي تحريڪن کان پوءِ ئي ڏسجي ته ڇا پليجي صاحب جي ٺاهيل “سنڌي عوام جي قومي اتحاد” کي گهٽ موٽ ملي، جو ڪراچيءَ ۾ لکين سنڌي ماڻهن جو سمنڊ اُٿلي پيو هو ۽ اردو اخبارن تعصب مان لکيو هو ته ڪراچيءَ جا شهري پاڻ کي اوپرو محسوس ڪري رهيا هئا. سائين جي.ايم.سيد ان لاءِ چيو هو ته کيس اونداهيءَ ۾ روشني نظر آئي آهي. پوءِ سائين جي.ايم.سيد جو جوڙيل سنڌ قومي اتحاد ٺهيو. ڇا ان کي گهٽ موٽ ملي؟ سنڌي نياڻين پنهنجا ڳَهه ۽ ڏاج به ڪيمپن تي اچي چندي ۾ ڏنا. بهارين خلاف لاڙڪاڻي ۽ اسٽار گيٽ ڪراچيءَ تي سنڌي ماڻهن جي باڪمال موٽ رڪارڊ تي آهي. گذريل ويهن سالن کان ڪالاباغ ڊيم ۽ درياهه بچائڻ جي جدوجهد ۾ سنڌ جو ڪهڙو باضمير ماڻهو هو، جيڪو شامل نه هو؟ ان ڪري سنڌ جي قومي سياست ڪندڙ ڌرين کي جدوجهد جي ميدان تي سنڌي عوام سدائين موٽ ڏني آهي. هيءُ ڪو پهريون موقعو ناهي. اصل سوال اهو آهي ته قومي سياست ڪندڙ ڌرين جون اُهي جدوجهدون ۽ عوام جون قربانيون ۽ شعور ڪنهن وڏيءَ تنظيم، سگهاري تحريڪ ۽ نتيجه خيز جدوجهد ۾ تبديل ڇو نه ٿا ٿين؟ اسان جون عارضي شاندار ڪاميابيون ڊگهي مُدي وارين ناڪامين ۽ نراسائين ۾ تبديل ڇو ٿيون ٿين؟ ڇا هن ڀيري به وري ايئن ٿيندو يا ڪنهن معياري تبديليءَ ڏانهن ڪا ڳالهه يا وِکَ سُرندي؟
هڪ ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته سنڌي عوام جيڪڏهن پ پ پ کي ائين اکيون ڏيکاري سگهي ٿو، جنهن پارٽيءَ سان انهن وڌ کان وڌ محبت پئي ڪئي آهي ته پوءِ ان جو مطلب ته سنڌ ۾ هاڻي اهو باشعور عوام پيدا ٿي چڪو آهي، جنهن کي سياسي ٻوليءَ ۾ Critical Mass چئبو آهي. مطلب ته جيڪو سنڌي عوام محبتون آڇي سگهي ٿو، سَڏَ ۾ سَڏُ ڏئي سگهي ٿو ۽ قربانيون ڏئي سگهي ٿو، اُهو پڇاڻا به ڪري سگهي ٿو، ۽ ان جي شروعات ٿي چڪي آهي. ان ڪري سنڌ جي قومي سياست ڪندڙ ڌرين کي به اهو سمجهڻ ۽ سوچڻ گهرجي ته هاڻي سنڌي عوام رڳو هَلُ هَلان تي بس نه ڪندو پر پس و پيش ٺوس ۽ نظر ايندڙ نتيجا گهرندو. سنڌي قومپرست ڌرين کي عوام جي هيءَ مليل موٽ اصل ۾ سندن ڪلهن تي هڪ وڏو بارُ به آهي. ظاهر آهي ته سنڌي عوام ۾ اهو سياسي شعور ڪو اوچتو ڪنهن حادثي جي نتيجي ۾ نه آيو آهي، پر مسلسل تجربن، خودفريبين ٺلهن آسرن، سکڻن نعرن، ويساهه گهاتين ۽ لڳاتار جدوجهدن ۽ معروضي حالتن جي ڪري آيو آهي، جنهن ۾ سنڌ جي قومي ۽ وطن دوست سياست، سنڌي ميڊيا ۽ سنڌ جي باضمير اديبن، دانشورن ۽ ساڃاهه وندن جو پڻ اهم ڪردار رهيو آهي.
سوال آهي ته آخر ڳالهه ڪٿي اٽڪي پئي آهي جو سنڌ جي نجات جو گاڏو گول دائري ۾ ڦري ته پيو پر اڳتي رڙهي نه ٿو؟ اڄ سنڌي ماڻهو جڏهن ذهني، نفسياتي ۽ شعوري طور هڪ وڏي متحرڪ دؤر مان گذري رهيو آهي تڏهن ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته ان جي معروضيت کي سمجهي ان کي مستقبل جي واٽ جو بنياد بڻائجي. عوام جو ردعمل، ڪاوڙ، بيزاري، مزاحمت ته هن جي داخلي ڪيفيتن جي ترجماني ڪن ٿا، پر آخر ان داخليت (Subjectivity) جي معروضيت (Objectivity) ڇا آهي؟ ان معروضيت جا محرڪ ڇا آهن؟ منهنجيءَ نظر ۾ ان جو محرڪ جي سادن لفظن ۾ بيان ڪجي ته اها پنهنجي قومي نجات، حق خوداراديت ۽ بنيادي تبديليءَ جي تمنا آهي . اسان جي قومي سياست جو الميو اهو آهي ته اُها معروضيت کي سمجهڻ بجاءِ گهڻو ڪري جذباتيت، نعري بازيءَ ۽ اشوز جي آڌار تي هلي ٿي. هاڻي اسان کي اها روش تبديل ڪرڻي پوندي، ڇاڪاڻ ته بي نتيجه ۽ لاحاصل سرگرميءَ ۽ جدوجهد سنڌي ماڻهوءَ کي ٿڪائي وڌو آهي. ايئن ناهي ته اسان جي قومي سياست جدوجهد نه ڪئي آهي، قربانيون نه ڏنيون آهن يا پورهيو نه ڪيو آهي ۽ سنڌ جي تقدير بدلائڻ لاءِ خواب نه ڏنا آهن ۽ ان لاءِ پاڻ نه پتوڙيو آهي. يقيناً اهو سڀ ٿيو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ ئي سنڌ جو ڪيس واضح ٿيو آهي، سنڌي عوام ۾ سياسي ۽ قومي شعور پيدا ٿيو آهي، سنڌ ۾ وڏي انگ ۾ ڪارڪن پيدا ٿيا آهن ۽ سنڌ مٿان ٿيندڙ حملن سان مزاحمت ٿي آهي. سائين جي.ايم.سيد، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ ۽ رسول بخش پليجي صاحب جون سموريون حياتيون انهن جدوجهدن ۾ گذريون ۽ اڄ به انهن روايتن سان وابسته تنظيمون ۽ فرد ان جدوجهد جي ميدان تي آهن، پر ان باوجود ڪو “ٻيو فهم” آهي، جنهن جي کوٽ سبب سنڌ پنهنجي نجات، آزاديءَ ۽ تبديليءَ جي پرينءَ کي نه ٿي پَسي.
اها هڪ حقيقت آهي ته سنڌي سماج ۾ تمام وڏو سياسي گيپ موجود آهي. اهو گيپ ڪنهن متبادل جي اُڀرڻ جو نه آهي، ڇاڪاڻ ته سنڌي ماڻهن کي پ پ پ جو متبادل نه گهرجي. پ پ پ ڪڏهن به سنڌي قوم جي حقيقي روح، مفاد ۽ موقف جي ترجمان پارٽي نه هئي. ٽين دنيا جي سماجن ۾ نمائندگيءَ جو معيار رڳو ووٽ نه هوندا آهن. حقيقت اها آهي ته سنڌ جي سماج جي سياسي عمر ڪا ڊگهي نه آهي. اسان جي پهرين قومي جدوجهد سنڌ جي بمبئيءَ کان عليحدگيءَ جي تحريڪ هئي. ان کان پوءِ ون يونٽ جي خلاف جدوجهد هئي پر ان ۾ سنڌ وٽ ڪي به سياسي پارٽيون ڪونه هيون. اها تحريڪ اديبن، دانشورن، شاعرن ۽ قومي ڪارڪنن هلائي. سنڌ ۾ سياسي تنظيمون سٺ جي ڏهاڪي جي آخر ۾ ٺهيون. جيئي سنڌ ۽ عوامي تحريڪ ان ئي دؤر جون پيداوار آهن. انهن چاليهن سالن ۾ اسان جي قومي يا وطن دوست سياست ڪنهن هڪ يا ٻن وڏين پارٽين ۾ تبديل ٿيڻ بجاءِ وئي ٽڪرن ۾ ورهائبي ۽ هاڻي جيڪڏهن تنظيمن جي ڪَٿَ ڪبي ته انهن جو انگ ويهن کان مٿي بيهندو. پهرين صف جي اهم پارٽين کي ڳڻبو ته به اُهي چار ضرور آهن، يعني عوامي تحريڪ، جسقم، سنڌ ترقي پسند پارٽي ۽ سنڌ يونائيٽڊ پارٽي. ممڪن آهي ته اهو سچ اسان جي انهن معزز پارٽين کي نه وڻي پر حقيقت اِها آهي ته اسان جون سموريون قومي سياست ڪندڙ پارٽيون حقيقي معنيٰ ۾ عوامي سياسي پارٽيون نه پر پنهنجن ڪارڪنن تي مشتمل پريشر گروپ آهن، جن کي قومي اشوز تي عوام کي سرگرم ڪرڻ ۽ جدوجهد ڪرڻ جي صلاحيت ۽ تجربو آهي، پر انهن مان هڪ به پارٽي اڃا ان ڏاڪي تي نه پهتي آهي، جنهن سان وسيع تر عوام گڏ هجي، جنهن جي وڏي تنظيم ڪاري هجي، تنظيم جا ادارا سگهارا ۽ فعال هجن، معياري ليڊرشپ جو هڪ ڪيڊر هجي، جنهن وٽ ڪا ڊگهي مُدي جي رٿابندي، حڪمت عملي ۽ واضح هدف هجن ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته جنهن جو وجود ايترو طاقتور هجي، جو اهو ڪي گهربل نتيجا ڏئي سگهي. اهو سڀ چوڻ جو مطلب اهو هرگز نه آهي ته اهي پارٽيون غيراهم آهن يا انهن کي رد ڪري ڇڏجي؛ اصل سوال اها گهرج محسوس ڪرڻ جو آهي ته آخر ڪهڙا سبب آهن جو اسان جون پارٽيون ڏهاڪن کان لڳاتار جدوجهد ڪرڻ جي باوجود گول دائري ۾ ڦِرڻ بجاءِ اڳتي نه ٿيون وڌن ۽ سنڌ کي به ڀلو ٻيو ته ٺهيو پر ڪا عوامي ليگ جهڙي پارٽي ڏيڻ ڏانهن به سنجيده وِک نه ٿيون وڌائين؟
اها ڳالهه واضح پئي آهي ته سنڌ ۾ اهڙي پارٽيءَ جي اُڀرڻ جو خال يا Space موجود آهي، پر هاڻي اصل سوال گهربل صلاحيت، ساک، پورهيي، قربانيءَ جي سطح ۽ سنجيدگيءَ جي آهي ته اهو خال ڪير ٿو ڀري؟ وقت ۽ عوام جي ڪنهن سان به ڪا مائٽي ناهي هوندي. جيڪا ڌر معروضي حالتن آهر پاڻ کي تبديل ڪري ۽ گهربل پورهيي، قربانيءَ ۽ سنجيدگيءَ سان اڳتي وڌندي، اُها ئي سنڌي عوام جي حقيقي ۽ سگهاري قومي نمائندگيءَ جي مومل ماڻيندي. هڪ ڳالهه طئي آهي ته ڪنهن به سماج کي سياست ۽ معياري سياست ذريعي ئي تبديل ڪري سگهجي ٿو. ٻيا سڀ شعبا ۽ فرد ان ۾ ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا پر سماج ۾ بنيادي تبديلي سياست ذريعي ئي ايندي ۽ ان جو مُک ذريعو سياسي پارٽيون ئي ٿي سگهن ٿيون. ان ڪري ظاهر آهي ته انهن کي ئي تبديل ۽ ڊولپ ٿيڻو پوندو. اچو ته ان حوالي سان ڪجهه بنيادي نقطن تي غور ڪريون.
(1) اسان جون سموريون قومي سياست ڪندڙ ڌريون ايڊهاڪ بنيادن تي ڪم ڪن ٿيون. سندن هر ڪم ايڊهاڪ تي آهي سواءِ اڳواڻيءَ جي، جيڪا تاحيات هوندي آهي. تنظيمن وٽ ڪابه ڊگهي مُدي واري رٿابندي ۽ حڪمت عملي نه آهي. جي ايئن هجي ها ته جيئي سنڌ سان وابسته تنظيمون اڄ پاڪستان لاءِ واقعي خطرو بڻيل هجن ها ۽ عوامي تحريڪ رڳو اشوز جي سياست بجاءِ انقلاب لاءِ ڪم ڪري رهي هجي ها. اسان جي تنظيمن وٽ اڳواڻن، ڪارڪنن، نعرن ۽ تنظيمي ڪلچر جو فرق آهي پر اشوز سڀني وٽ ساڳيا آهن. ساڳين اشوز تي سڀ ساڳيءَ طرح اُٿي بيهي ٿا رهن پر ڪنهن وٽ به پنهنجي پنهنجي پروگرام، نظريي تحت ڪا ڊگهي مُدي واري رٿابندي ۽ حڪمت عملي ناهي ۽ جي ڪو چوي ته آهي ته بهرحال اها نظر نه ٿي اچي يا ان جا اهڃاڻ ۽ نتيجا عوام محسوس نه ٿو ڪري. رڳو اشوز تي هلبو ته ڪارڪن به نيٺ ٿڪجي پوندا ۽ عوام به. ان ڪري اسان جي قومي ۽ وطن دوست سياست ڪندڙ تنظيمن کي ايڊهاڪ ازم ۽ ٺلهي اشوز جي سياست کان اڳتي وڌڻو پوندو. اشوز جي سياست معنيٰ ته رڳو دشمن طئي ڪندو ته اسان ڇا تي اُٿي بيهون؟ ان تي ضرور اُٿي بيهي مزاحمت ڪرڻ گهرجي پر اسان جي پنهنجي ايجنڊا ڪٿي آهي؟ رڳو اشوز جي سياست جو ٻيو نقصان اهو آهي ته سياست ۾ ڏيکاءُ، سطحي مقابلي بازي، ميڊيا ۾ ڪوريج جي ڊوڙ ۽ شخصي اُڀارَ جهڙا منفي لاڙا ڏينهون ڏينهن وڌي رهيا آهن. نتيجي ۾ تنظيمن جي ترجيح به اهڙن ڪمن کي آهي، جنهن سان ميڊيا ۾ ڪوريج گهڻي ملي. معمول جي ڏينهن ۾ عوام سان رابطو، ڳوٺن، شهرن، پاڙن ۾ ماڻهن سان گڏجاڻيون، سنجيده مباحثا ۽ تنظيم ڪاريءَ جهڙا بنيادي ڪم ڪٿي آهن؟ ان ڪري سنڌ جي پارٽين کي ايڊهاڪ ازم مان نڪري سياست اندر گهربل سنجيدگيءَ کي بحال ڪرڻو پوندو ۽ رڳو اشوز جي سياست بجاءِ پنهنجي ايجنڊا تحت ڊگهي مُدي وارين رٿابندين ۽ حڪمت عملين تي گهربل ڌيان ڏيڻو پوندو.
(2) جيئن مون مٿي چيو ته اسان جي قومي ۽ وطن دوست سياست ڪندڙ ڌرين جو گهڻو زور اشوز جي سياست تي آهي، پر تنظيم ڪاريءَ تي گهٽ آهي، ڇاڪاڻ ته تنظيم ڪاريءَ جي ڪمن کي اشوز جي سياست جي ڀيٽ ۾ ميڊيا ۾ ڪوريج نه ٿي ملي، پر حقيقت اها آهي ته سياسي پارٽين جي اصل سگهه سندن تنظيم ڪاري هوندي آهي. ڪارڪنن جي ترتيب، تنظيم ڪاريءَ جو دائرو وسيع ڪرڻ، پارٽين ۾ نوان ماڻهو، نوان خيال ۽ تخليقي سگهه پيدا ڪرڻ هوندي آهي. گذريل چاليهن سالن کان جيترو زور اسان جي تنظيمن سياسي سرگرمين تي ڏنو آهي، جي ان جي اڌ جيترو به تنظيم ڪاريءَ تي ڌيان ڏنو وڃي ها ته اڄ اُهي پنهنجي صلاحيت ۽ سگهه جي ڪنهن ٻئي ڏاڪي تي هجن ها. جدوجهدن ۽ سياسي سرگرمين جي سيست ۾ وڏي اهميت آهي، پر تڏهن جڏهن اُنهن کي تنظيمي ۽ عوامي سگهه ۾ تبديل ڪيو وڃي. ڪامريڊ مائوءَ جو جڳ مشهور قول آهي ته، “تنظيم ٺاهجي جدوجهد لاءِ ۽ جدوجهد ڪجي تنظيم لاءِ!” اسان جو سڄو زور رڳو جدوجهد تي آهي، پر ان مان تنظيم ڪاري ڪرڻ اسان جي ايجنڊا تي گهٽ رهيو آهي.
(3) اڄوڪي دؤر ۾ سياست ۾ عوام کي ڪي ٽارزن نه گهرجن، پر مضبوط ادارا گهرجن. اسان جي قومي ۽ وطن دوست سياست ڪندڙ سياسي پارٽين ۾ ادارن جي حالت ڪنهن کان به ڳُجهي ناهي. هر تنظيم ۾ هڪ ڪِچن ڪيبنيٽ آهي، جيڪا هڪ فرد جي پويان سڄو وهنوار هلائي ٿي. ماڻهوءَ جي ڄمار ڪونهي. ماڻهو اڄ هوندا سڀاڻي نه هوندا، پر جي تنظيمن ۾ ادارا مضبوط، بااختيار ۽ فعال هوندا آهن ته اهي نه رڳو جٽاءُ ڪندا آهن، پر تنظيمن جي اصل سگهه پڻ هوندا آهن. سموري احترام باوجود اها هڪ حقيقت آهي ته سائين جي.ايم.سيد، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ سائين رسول بخش پليجي پنهنجي اڻ ورڇ جدوجهد ۽ اٿاهه ڪمٽمينٽ باوجود تنظيمن اندر ادارا ڪونه ٺاهيا. اهي اڳواڻ سنڌ جي سموري قومي سياست جا وڏا، بانيڪار ۽ Founding Fathers آهن، هنن جو سنڌ جي جديد سياسي تاريخ ۾ مرتبو ۽ مان هميشه رهندو پر ليکو ڪبو ته اها ڳالهه ضرور مڃبي ته انهن تنظيمون ته ٺاهيون، جدوجهدون به ڪيون، قربانيون به ڏنيون پر پنهنجين تنظيمن اندر مضبوط ادارا ڪونه ٺاهيا. سياست جي انهن روايتن کي چار ڏهاڪا گذري ويا آهن ۽ جي انهن ۾ ادارا هجن ها ته اڄ سنڌ جي قومي سياسي سگهه تمام مٿانهين مقام تي هجي ها.
سياست ۾ ڪڏهن به دير نه ٿيندي آهي. ڀلا جي اهو ڪم هن بنياد وجهندڙ نسل نه ڪيو ته انهن روايتن جي تنظيمن جا موجوده اڳواڻ هاڻي ڪري سگهن ٿا ۽ رڳو اُهي ڇو ان دوران اُسري آيل ٻيون پارٽيون به ڪري سگهن ٿيون. رڳو سوال ان گهرج کي سمجهڻ، محسوس ڪرڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جو آهي. هڪ ڳالهه طئي آهي ته جي اڃا به اسان جي قومي سياست ادارن بجاءِ رڳو اڳواڻن جي شخصيت پرستي ۽ نعرن جي آسري تي هلي ته پوءِ سياست ۾ اها سگهه پيدا ٿيڻ ممڪن نه آهي، جنهن جو سنڌي عوام ۽ هن دؤر کي انتظار آهي ۽ عوام ان لاءِ هر قرباني ڏني آهي ۽ وڌيڪ ڏيڻ لاءِ تيار آهي.
———— هلندڙ
(4) اڄوڪي جديد دؤر ۾ ليڊرشپ جو مطلب رڳو ڪي مخصوص فرد نه هوندا آهن. ليڊرشپ جو اصطلاح Plural معنيٰ ۾ استعمال ٿيندو آهي. سنڌ کي هر شعبي، هر ميدان ۾ هر سطح تي معياري ليڊرشپ گهرجي، جيڪي ماڻهو هر سطح تي پنهنجي ماڻهن جي حقيقي اڳواڻي ڪري سگهن. اسان جي قومي سياست ڪندڙ تنظيمن ۾ جتي مٿين سطح تي معياري ليڊرشپ جي کوٽ آهي، يعني سنڌ ۾ جتي بيريسٽر غلام محمد ڀرڳڙي، شيخ عبدالمجيد سنڌي، سائين جي.ايم.سيد، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ ۽ سائين رسول بخش پليجي جي پايي جا سياسي اڳواڻ هئا، جن جو علم، تجربو، ڪمٽمينٽ جي سطح، قابليت، نهٺائي ۽ پورهيي جو معيار اڄ به اتساهه جو ذريعو بڻيل آهي، اتي اسان کي ان معيار جي اڳواڻي نظر نه ٿي اچي، پر تنظيمن ۾ هيٺين سطح تي به اهو معيار تمام گهڻو ڪريل آهي. سنڌ ۾ ڪامريڊ غلام محمد لغاريءَ، شهيد فاضل راهو، شهيد نظير عباسيءَ ۽ چاچا حفيظ قريشيءَ جهڙا ڪارڪن هئا. اڄ اسان جي قومي سياست ڪندڙ تنظيمن جي ٻئي درجي جي ليڊرشپ ڏانهن نظر ٿي ڊوڙائجي ته ڪنهن پارٽيءَ وٽ اهڙا ڏهه اڳواڻ يا ڪارڪن به نه آهن، جن کي ملڪي ته ڇا پر سنڌ سطح جي به ڪنهن فورم تي بيهاري سگهجي. پارٽين کي رڳو ڪارڪنن جو مقدار نه گهرجي، پر معيار به گهرجي. جي اسان جون سموريون قومي سياست ڪندڙ پارٽيون ايمانداريءَ، حقيقت پسنديءَ ۽ سچائيءَ سان پنهنجو اندروني جائزو وٺن ته ڇا اهي چئي سگهنديون ته وٽن تعلقي ۽ ضلعي سطح تي ته ڇڏيو پر مرڪزي سطح تي به اهڙن معياري اڳواڻن جي ڪا اثرائتي ٽيم آهي، جيڪا سنڌ جي سمورن علائقن ۾ ۽ هر فورم تي تنظيم ۽ قوم جي معياري نمائندگي ڪري سگهن؟ ان ڪري اهو خال ڀرڻو پوندو. نه رڳو پارٽيون پنهنجي اندر مان ڪا معياري ليڊرشپ پيدا نه ٿيون ڪن پر سماج مان به ڪا ڀرتي نه ٿيون ڪن. هر پارٽيءَ ۾ پنهنجي قائد سان وفادار ماڻهن جو هڪ گروهه آهي، جيڪو اندروني طور جمهوري ڪلچر نه هئڻ سبب اُسري ليڊرشپ جي معيار ۽ سطح تي نه ٿو رسي.
سوال آهي ته ڇا هن ڳنڀير صورتحال ۾ اسان جون قومي سياست ڪندڙ پارٽيون ان حال سان سڄي عوام ۽ قوم جي اڳواڻي ڪنديون؟ سنڌ ۾ 23 ضلعا آهن، اسان جي پارٽين وٽ آهي ڪا اثرائتي ضلعي سطح جي قيادت؟ جيڪا وڏيرن جي سامهون عوام جي صحيح اڳواڻي ڪري سگهي. ظاهر آهي ته پارٽين ۾ ٻئي يا ٽئين درجي جي اڳواڻي ڪو آسمان مان ڪانه ايندي ۽ نه وري ڪو معاشري مان دانشور ڀرتي ڪرڻ سان ايندي. اها ليڊرشپ تڏهن اُڀرندي جڏهن پارٽين اندر جمهوري ڪلچر هوندو، خانداني سياست نه ٿيندي، سوچڻ ۽ اظهار جي جمهوري آزادي هوندي، جمهوري اختلاف مان خطرو محسوس نه ڪبو ۽ نظرياتي سياست ٿيندي. جيڪڏهن پارٽين ۾ اڻ سهپ هوندي، ڏوهاري عنصرن لاءِ جاءِ هوندي، ڀته گيري ۽ اخلاقي ڏوهن کي ڪُڌو ڪم نه سمجهبو ۽ ڪرمنل عنصر پارٽين جي صفن ۾ هوندا ته پوءِ آخر پارٽين ۾ معياري ليڊرشپ ڪيئن ۽ ڇو اُسرندي؟ سنڌ جي قومي سياست ۾ هڪ ڌارا کي تنظيمي تنگ نظريءَ، ڪارڪنن کان خوف جي نفسيات ڌڪ رسايو آهي ته ٻين تنظيمن کي ڏوهاري عنصرن جي ڪري ساک جي بحران سخت نقصان رسايو آهي. قومن جي اڳواڻيءَ لاءِ ڪردار، دل جي ڪشادگي ۽ ساک گهرجي ته جيئن ماڻهو پارٽين ۽ سندن هر سطح جي ليڊرشپ کي حقيقي طور پنهنجو نمائنده، ترجمان ۽ سگهه سمجهن. سوال آهي ته ڇا اسان جون تنظيمون پنهنجي ساک جي بحران مان نڪرڻ لاءِ پنهنجين صفن کي ڏوهاري عنصرن کان پاڪ ڪنديون؟ ۽ پنهنجو دامن ايترو وسيع ڪنديون، جنهن ۾ سڄي قوم جا سمورا باشعور حصا اُنهن ۾ شموليت کي پنهنجي لاءِ اعزاز سمجهن؟ عوامي ليگ جو اڳواڻ شيخ مجيب ڪو وڏو ماڻهو ڪونه هو ۽ نه وري ڪو عالم، فاضل ۽ وڏو وڪيل هو. هو عام ماڻهو هو پر تنظيم جو معيار اهو هو جو بنگال جو سڄو شعور، روح ۽ ضمير ان پارٽيءَ ۾ هو، ٻيو ته ٺهيو پر بنگالين جي وطن دوست بيوروڪريسي به ان سان گڏ هئي. سنڌ ۾ به ايئن ٿي سگهي ٿو، پر ڪٿي آهي اهڙي تنظيم جنهن ۾ شموليت سنڌ جو هر باشعور ۽ وطن دوست ماڻهو پنهنجي لاءِ اعزاز سمجهي؟ ڀلا جي هينئر ناهي ته اسان کي ان طرف وڃڻ گهرجي. سنڌ ۾ اڳ ڪڏهن به اهڙيون حالتون نه هيون، جنهن ۾ سڄيءَ دنيا ۾ رهندڙ هر باشعور ۽ باضمير سنڌي پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ چاهي ٿو. سنڌ جو الميو اهو آهي ته اسان وٽ تنظيمي صورت ۾ اهو ٿانءُ ڪونهي، جنهن ۾ سنڌ جي شعور ۽ عوام جي پلر جي پالوٽ ٿي سگهي.
(5) ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته اسان جي قومي سياست ڪندڙ تنظيمن سنڌ جي هر قومي اشو تي جدوجهد ڪئي آهي، پر اها به حقيقت آهي ته اسان جي ڪابه جدوجهد توڙ تائين نٿي پهچي ۽ ظاهر آهي ته پوءِ گهربل نتيجا به نه ٿي ڏئي. ضياءَ جي دؤر ۾ اسان چيو ته پنو عاقل ڇانوڻي نه ٺهڻ گهرجي. نيٺ اها ٺهي وئي ۽ اسان جا لکيل نعرا ڀتين تي ئي رهجي ويا. ڌارين جي آبادڪاريءَ خلاف مسلسل آواز اُٿيو آهي، پر رڳو گذريل ويهن سالن ۾ 50 لک کان وڌيڪ ڌاريا سنڌ ۾ مستقل طور آباد ٿي چڪا آهن. غيرقانوني پرڏيهين جو انگ به 40 لک کان گهٽ ڪونهي، پر انهن جي آمد کي اسان روڪي نه سگهيا آهيون. انهن کي سنڌ ۽ ملڪ مان ڪڍي واپس اُماڻن لاءِ ڪا نتيجه خيز جدوجهد نه هلي سگهي. سنڌي ٻوليءَ کي سنڌ جي شهرن جي تعليمي ادارن ۽ پرائيويٽ اسڪول مان نيڪالي مليل آهي. آواز گهڻو اُٿيو، پر ڪوبه نتيجو اسان جي هٿ ۾ ڪونهي. سنڌي شاگردن جي ڪراچيءَ ۾ داخلا تي بندش وڌي وئي، اسان ان کي واپس نه ڪرائي سگهيا آهيون. سنڌ جي قدرتي وسيلن جي مالڪي 18هين ترميم ذريعي صوبي کي ته ملي، پر اسان کي ان مان ڇا مليو؟ ڪو ليکو چوکو ڪونهي. يونيورسٽين جو چانسلر گورنر بڻيو ويٺو آهي، آواز اُٿيا پر اختيار اُتي ئي پيا آهن. حيدرآباد جو ورهاڱو ٿيو، آواز اُٿاريوسين پر توڙ تائين ڪا جدوجهد نه هلي، جنهن سان اهو فيصلو واپس ٿئي ها. گريٽر ٿل ڪئنال خلاف سوين احتجاجي جلوس ۽ لانگ مارچون ٿيون پر اُها نيٺ ٺهي وئي ۽ جدوجهد به ماٺي ٿي وئي. اهڙا ٻيا به اڪيچار مثال آهن. مطلب ته ڪهڙو اشو آهي، جنهن لاءِ اسان توڙ تائين جدوجهد ڪري گهربل نتيجا حاصل ڪيا؟
ڏٺو وڃي ته اهو هڪ وڏو سنيجده معاملو آهي ته اسان جي ڪابه جدوجهد توڙ تائين هلي ڪي گهربل نتيجا حاصل نه ٿي ڪري. هڪ اشو اُٿي ٿو، اسين ان جي پويان سڀ گڏجي لڳون ٿا، وري ماٺ ٿيو وڃي ۽ اهي منصوبا يا مڪمل ٿين ٿا يا هلندا رهن ٿا. وري ڪو ٻيو اشو اُٿي ٿو ۽ اسان جي ساڳي ڪار. عوام کي ڏيکارڻ لاءِ نتيجو ڪونهي. رڳو ٻن معاملن تي نتيجا مليا، هڪ ون يونٽ جو ٽُٽڻ ۽ ٻيو ڪالاباغ ڊيم جو نه ٺهڻ. ٻيا نتيجا ڪٿي آهن؟ اسان جي قومي جدوجهد کان ته مائي جندو جي جدوجهد نتيجه خيز هئي، جنهن جي ٻن ڌيئرن پاڻ ساڙي به قاتل کي ڦاهي ڏيارائي. منهنجيءَ نظر ۾ ان جا ٻه بنيادي سبب آهن. هڪ ته اسان وٽ ڊگهي مُدي جي ڪابه رٿابندي نه آهي. ٺلهي اشوز جي سياست جو اهو ئي نقصان هوندو آهي ته پارٽيون پنهنجي ايجنڊا بجاءِ ٺلهو اشوز پويان پيون ڊوڙنديون آهن. ٻيو ته اسان جي قربانيءَ جي سطح تمام ٿوري آهي. جان ۽ مال جي قرباني ته پري جي ڳالهه پر اسان پنهنجي وقت، صلاحيت جي ڀرپور استعمال، رسڪ کڻڻ، ننڊون حرام ڪرڻ، سخت ۽ مسلسل پورهيو ڪرڻ جي سطح کي به نه رسيا آهيون.
———————— هلندڙ
اسين سمورا (مون سميت) Comfort Zone ۾ رهي جدوجهد ڪرڻ چاهيون ٿا ته پوءِ ههڙي بي رحم رياست جي ڦورو نظام ۾ ٺوس نتيجا ڪٿان ملندا؟ سنڌ جي قومي سياست کي پنهنجي قربانيءَ جي سطح کي تبديل ڪرڻو پوندو. هن ملڪ جو سياسي Immune جو سرشتو ٺلهي مخالفت کي هضم ڪري چڪو آهي. جيستائين اهو اسان جي قومي سگهه مان خطرو محسوس نه ٿو ڪري تيستائين ان جي ڪن تي جونءَ به ڪونه چُرندي. هتي مان اها ڳالهه واضح ڪريان ته سنڌ کي هٿياربند جدوجهد جي ڪابه ضرورت نه آهي. اسان جي سموري جدوجهد پُرامن جمهوري انداز ۾ هئڻ گهرجي ۽ اها به نسل پرستيءَ يا تعصب جي بنياد تي نه پر سيڪيولر سوچ ۽ انسان دوستيءَ جي قدرن تي ٻڌل هئڻ گهرجي. حقيقت اها آهي ته اسان اڃا سنڌي قوم جي 5 سيڪڙو ماڻهن کي به منظم نه ڪيو آهي ۽ اسان جي ڪنهن به جدوجهد ۾ اڃا سنڌي قوم جو هڪ سيڪڙو ماڻهو به شريڪ نه آهن. ڪروڙين ماڻهن جي منظم شعور، ٻڌيءَ، آواز ۽ مزاحمت ۾ جيڪا سگهه آهي، ان جو اسان تازو مظهر مصر ۾ ڏٺو. سنڌ ۾ ڪنهن اشوءَ تي نيشنل هاءِ وي هڪ مهينو بند هجي ته پوءِ ڏسون ته ڪيئن نه ٿي رياست اسان جي سامهون جهُڪي. باقي جي مُندائتي مينهن جيان ٻه چار ڏينهن وسڪارو ڪبو ۽ سرگرمي ڏيکاربي ۽ پوءِ وري دل ۾ سڀ ڪجهه قبول ڪري وٺبو ته پوءِ ته جدوجهد جي جنهن گول دائري ۾ ڦرون پيا ان ۾ ئي ڦرندا رهنداسين ۽ دل ۾ پنهنجي عارضي ننڍڙين ڪاميابين تي خوش ٿيندا رهنداسين.
(6) سنڌ ۾ هيستائين اسان گهڻي ڀاڱي سنڌ جي مجموعي وڏن اشوز تي جدوجهد ڪئي آهي. هڪ اهم ترين پاسو جنهن کي اسان مڪمل طور نظرانداز ڪري ڇڏيو آهي، اهو آهي عوام جي سرزمين تي واهر ۽ سندن بنيادي مسئلن جي حل لاءِ لاڀائتي ۽ نتيجه خيز جدوجهد ڪرڻ. حقيقت اِها آهي ته هيءَ رياست ۽ ان جا ادارا مڪمل طور تي ڏَپُ ڏئي ويا آهن. عام ماڻهوءَ لاءِ سرزمين تي يا ته رياست ۽ ان جي ادارن جو ڪو وجود نه آهي ۽ جي آهي ته ڪرپشن ۽ اقرباپروريءَ سبب سراپا عذاب آهي. مقامي طور عوام لاءِ يا ته رياست جا ڪرپٽ ۽ نااهل ادارا آهن يا وري عوام جو معاشي، سياسي، سماجي ۽ احساساتي رَتُ پيئندڙ رياست جي ڳيجهو وڏيرا شاهي. سمورين سياسي پارٽين، اين جي اوز، استادن، وڪيلن، سماجي تنظيمن جي باوجود ان تلخ حقيقت کان ڪير به انڪار نه ڪندو ته سرزمين تي عام سنڌي ماڻهوءَ جي واهر لاءِ ڪوبه موجود ناهي. نتيجي ۾ عوام لاءِ هڪ طرف رياست جا ادارا ۽ ٻئي طرف وڏيرا شاهي- يعني اڳيان باهه پويان پاڻي. عام ماڻهو وڏن قومي اشوز تي يقيني طور اسان جي قومي سياست ڪندڙ ڌرين جي سڏ ۾ سڏ ڏئي ٿو پر هن کي اڃا تائين کانئن اها اُميد نه آهي ته اُهي لاقانونيت، پوليس، ڪرپشن، شهري سهولتن جي اڻ هوند، ناقص تعليم ۽ صحت جي سهولتن، پيئڻ جي صاف پاڻي يا ترقياتي معاملن ۾ به سندن واهر ڪري کين ڪي نتيجا ڏينديون. نتيجو اهو آهي جو عوام جي وڏي گهڻائي نڌڻڪائيءَ جي حالت ۽ ڪيفيت مان نٿي نڪري. سنڌ معنيٰ ڇا؟ سنڌ معنيٰ رڳو زمين ناهي، پر ان جا ماڻهو آهن- جي اُهي نڌڻڪا، لاوارث، ڪمزور ۽ رياست جي ڪرپٽ ادارن ۽ ڦورو وڏيرا شاهيءَ جي رحم ڪرم تي هوندا ته پوءِ باقي هيءَ سڄي قومي جدوجهد ڪنهن جي لاءِ آهي؟ لطيف سائينءَ چيو آهي:
پُڇن جي ميهارَ کي، پُڇي سي ميهارُ،
فَاَذڪُروني اَذڪُرُڪُم، ايءُ پروڙج پارُ،
تُرهو تنين بار، عشق جنين کي آڪرو.
عوام جو ڌڻي ٿي بيهبو ته ماڻهو به اسان جي فولادي سگهه ٿي بيهندا.
سنڌ جي قومي سياست ڪندڙ سياسي پارٽين کي وڏن قومي اشوز سان گڏوگڏ عوام سان سرزمين تي گڏ بيهڻو پوندو، سندن واهر ۽ اڳواڻي ڪرڻي پوندي، نڌڻڪائيءَ جي حالت مان ڪڍي کين ڏَڍُ ڏيڻو پوندو. تڏهن وڃي عوام جي اڪثريت قومي سياست جي ڌارا ۾ ايندي. اهو سڀ تڏهن ٿيندو جڏهن اسان جي قومي سياست ڪندڙ پارٽين جي مقامي تنظيم ڪاري مضبوط هوندي، مقامي طور ليڊرشپ اثرائتي، ذميوار ۽ باڪردار هوندي. ڇا اسان جي سياسي پارٽين ڪڏهن اهو سوچيو آهي ته سندن ڪارڪن معمول جي ڏينهن ۾ مقامي طور ڇا ڪندا آهن؟ ڪهڙيون سرگرميون ڪندا آهن ۽ انهن جو عوام سان ڪيترو سڌو لاڳاپو هوندو آهي؟ ڇا اسان جي قومي سياست ڪندڙ سياسي پارٽين جون مقامي طور ساديون سوديون ئي سهي پر ڪي آفيسون آهن، جتي ڪي ذميوار ماڻهو ويٺل هجن ۽ عوام کي آسرو هجي ته سندن واهر لاءِ ڪا گهٽي کُليل آهي.
مٿي ذڪر ڪيل ان سموري ڳالهه ٻولهه جي باوجود ظاهر آهي ته اسان جي پارٽين ۾ گهربل تبديلي رات وچ ۾ نه ايندي ۽ جي اُهي تبديل نه ٿيون ته رات جي وچ ۾ ڪنهن نئين ۽ وڏي پارٽيءَ جي اُڀرڻ جو به ڪو امڪان نه آهي. سماج رڳو خواهشن تحت نه ٿو هلي، پنهنجي معروضيت تحت هلي ٿو. سنڌ جو اصل بحران يا Deficit اهو آهي ته اسان جنهن پارٽيءَ کي پنهنجا ووٽ ڏئي اقتدار جي ايوانن ڏانهن موڪليون ٿا، اُها نه ميدان تي هوندي آهي ۽ نه اُتي وڃي اسان لاءِ ڪجهه ڪندي آهي. قومي سياست ڪندڙ تنظيمون مٿي ذڪر ڪيل ڪمزورين سبب اڃا ان سطح تي نه رسيون آهن، جتي سندن اهڙو طاقتور ڪردار سامهون اچي، جيڪو عوام جي اڪثريت کي منظم به ڪري، کين طاقت ۾ تبديل به ڪري ۽ رياست ۽ ان جي پاليل سنڌ دشمن ڌرين کي جنهن جو سيڪُ اچي. اسان ڏئي وٺي دانهون يا عارضي ۽ وچٿري مزاحمت ڪريون ٿا ۽ ان سان ڪي نتيجا نه ٿا ملن. سوال آهي ته سنڌ ۾ اهو پاور ڪيئن پيدا ٿئي، جنهن سان هن ٺڳيءَ جي ٺاهه ۾ سچ پچ ڪي ڏارَ پون ۽ سنڌي قوم جي نجات ۽ قسمت جي تبديليءَ جو گاڏو اڳيان سُري.
سنڌ ۾ هن وقت اهڙو ڪوبه هڪ ماڻهو يا اڳواڻ موجود ناهي، جنهن جي پويان سموري قوم اعتماد ۽ اعتبار سان لڳي پئي ۽ عوام جي ٻڌي ۽ ڪنهن وڏيءَ طاقت ۾ تبديل ٿئي. نه وري اهڙي ڪا پارٽي موجود آهي، جيڪا اڪيلي سر سموري قوم جي نمائندگي ۽ اڳواڻي ڪري گهربل سگهه کي سامهون آڻي- ته پوءِ نيٺ ڇا ٿئي؟ ان جو عبوري سادو حل ظاهر آهي ته اهو آهي ته اسان جي قومي سياست ڪندڙ ڌرين جو هڪ اهڙو جٽادار اتحاد جُڙي، جيڪو رڳو اشوز تي مبني نه هجي پر سنڌ جي بنيادي نجات ۽ تبديليءَ لاءِ هجي، جنهن ۾ گڏيل اڳواڻيءَ جو جمهوري تصور هجي، جنهن ۾ مقابلو شخصيت پرستيءَ يا شخصي اُڀار جو نه پر وڌيڪ سنجيده پورهيو ڪرڻ ۽ ٺوس نتيجا حاصل ڪرڻ تي هجي، جنهن جو نه رڳو هڪ اندروني ضابطه اخلاق هجي پر ان ۾ شامل ڌريون وسيع تر قومي مفاد ۾ دل ۽ سموري سنجيدگيءَ ۽ سچائيءَ سان ان جي پاسداري به ڪن. اهڙو اتحاد سنڌ جي باڪردار ۽ وطن دوست دانشورن ۽ زندگيءَ جي ٻين اهم شعبن جي ساک وارن اثرائتن ماڻهن کي به پاڻ سان گڏ کڻي ته جيئن نه رڳو اُهي به هن ساٿ ۾ اهم ڪردار ادا ڪن، قومي سياسي پارٽين جي علمي، شعوري، فطري ۽ ٽيڪنيڪي مدد ڪن پر اُهي اهڙي اتحاد جي جٽادار ڪردار جي ضمانت به بڻجن. صحيح کي صحيح ۽ غلط کي غلط چئي اتحاد ۾ امڪاني طور اُڀرندڙ منفي لاڙن جو تدارڪ ڪن.، اهڙو اتحاد ڊگهي مُدي وارو هجي ۽ هڪ واضح پروگرام سان اچي ۽ سنڌ جي هر باشعور ماڻهوءَ کي شموليت جو سڏ ڏئي. مان سمجهان ٿو ته جي ائين سچ پچ ٿئي ته چونڊن ۾ کٽڻ ته ننڍي ڳالهه آهي، سنڌ جي نجات، ترقيءَ ۽ تبديليءَ جي خواب جي ساڀيان لاءِ اثرائتو قدم کڄي سگهي ٿو. جي سنڌ ۾ اهڙي سنجيده پيش قدمي ٿي ته اسان قومي ڪارڪن طور ان ۾ پنهنجي پتيءَ جو ڀرپور ڪردار ادا ڪنداسين، ڇاڪاڻ ته سنڌ کي هاڻ رڳو خواب نه رپ ان جي ساڀيان گهرجي! لطيف سائينءَ چيو آهي:
گهڙيا سي چڙهيا، ائين اٿيئي،
مئي متي مهراڻ ۾، پئو ٽپو ڏيئي،
ته ميهار مليئي، سنڀوڙو سيڻاهه سين.
jami8195@yahoo.com